Universu

lu nsiemi di tuttu chiddu chi esisti

L' universu eni difinitu comu tuttu chiddu ca isisti fisicamenti: la tutalitati di lu spazziu e di lu tempu, tutti i formi di materia, inirgia e mumentu, e li liggi fisichi e li custanti ca li cuvernanu.

Ossirvazzioni astrunomichi ìnnicanu ca l'etati di l'universu eni di 13.73 ± 0.12 miliarda di anni.[1].
Nta l'istanti in cui nasciu tutta a materia elementari ca cumponi l'universu, si spriggiunau e aspludìu. St'abbinimentu pugghia lu nomu di big bang. Di ssu mumentu, idda nun s'ha firmatu mai cchiù d'alluntanàrisi dû puntu cintrali, e cuntinuamenti s'allarga e si spanni ntô nenti e ngrannisci li limiti di l'universu.

Ntô mentri ca l'universu si spanneva e s'arriffriddava, l'enirgìa si traspurmò nta particeddi di materia e antimateria. Sti dui diversi tipi di particeddi, si distrùssiru quasi tutti l'una cu l'àutra, ma na parti di materia arrinisciu a supravvìviri e li particeddi cchiù stàbbili, ditti protoni e neutroni, quannu l'universu avìa nu sulu secunnu di vita, ncuminciaru a furmàrisi .
Doppu tri minuti, la timpiratura calò a 1 miliardu di gradi cintìgradi, abbastanza pi pirmèttiri ê protoni e ê neutroni di juncìrisi e furmari nuclî di idrògginu e èliu.
Passannu quarchi 300.000 anni, la timpiratura di l'universu calò ntornu ê 3.000 gradi. I nuclî arrinisceru finarmenti a catturari l'elettroni pi furmari l'àtumi e l'universu si jinchìu di nuvula di gassi di idrògginu e èliu; chisti s'addinzaru custituennu li primi nuclî dê galassî, ca, rutannu ntornu a iddi stissi, attraeru sempri cchiù gassi, aumintannu accussì la diminzioni e ginirannu li primi stiddi.
La forza ca trasìu 'n campu nta ssu finòminu di aggricazzioni fu la gravità, zoè la forza ca fa attrari dui corpi, l'unu cu l'àutru.

Lu risurtatu di ssu granni bottu (chiamatu Big Bang, na parola ca diriva dû ngrisi e chi significa "bottu granni"), purtau a la furmazzioni di miliardi di gruppi di stiddi, li galassî, ca ancora ora si spànnunu e s'alluntànanu tra d'iddi cuntinuamenti.

Ntê stiddi, ca nun sunnnu àutru ca grannissimi ammassi di gassi ncandiscenti, unni l’enirgìa è accussì forti ca fà nniscari riazzioni di fusioni atòmica, si furmaru elimenti cchiù pisanti, comu lu carbòniu e lu ferru, ca si spanneru ntô spazziu, dannu urìggini a corpi cilesti novi.

Galassî e stiddi cancia

 
Lu "Suli", una dê 150 miliardi di stiddi dâ Via Lattia.
 
Galassia di Andròmida, misa a dui miliuna di anni-luci di nuatri

Di notti, luntanu dê citati e di unni ci sunnu luci artificiali, si pò vìdiri nu velu finu-finu di stiddi ca arrischiara lu celu: è la Via Làttea, la nostra Galassia. Idda havi la furma di na gicantesca spirali, furmata di 150 miliardi di stiddi e lu nostru Suli , misu a quarchi dui terzi dô centru dâ galassia, è una di ssi stiddi.
La Via Làttea gira comu na strùmmula, cu tanti ramificazzioni ca s’avvòrgiunu a spirali. Lu suli ca s’attrova nta unu di sti rami, fa n’òrbita ntornu o centru galàtticu ogni 225 miliuna di anni. Lu nostru sistema sulari è misu nta n’aria assai menu denza di materia, pupulata di stiddi tranquilli, accussì com’è lu Suli ca nun fa accizzioni: è na cumuni stidda gialla di etati media.
Pi dari n’idìa dê grannizzi, la luci dô Suli ci sta 8 minuti e menzu p’agghicari ntâ Terra, mentri ca la luci da stidda cchiù vicina a nuatri, ci sta quattr’anni e tri misi. Lu diàmitru dâ Via Làttea è di 100 mila anni luci, mentri la distanza tra nuatri e lu centru dâ galassia è di 30 mila anni-luci. Stiddi ca n’appàrunu accussì vicini a la Terra, ntâ rialtà sunnu luntani cintinara di anni-luci, ma ‘n cunfruntu â mmensità dâ Galassia, semu ancora vicini.

Li Plèiadi , giuvani gruppu di stiddi, sunnu luntani 380 anni-luci. CChiù vicinu, a 150 anni-luci, avemu li Ìadi, nu gruppu di stiddi cchiù vecchi e menu luminusi, mentri ca Aldebaran, ca è na stidda gicanti aranciuni centu voti cchiù liminusa dô suli, s’attrova a menu dâ mitati dâ distanza. Sìriu, ca è la stidda cchiù luminusa dê nostri notti, è luntana menu di 9 anni-luci. Lu gruppu di stiddi cchiù vicinu è chiddu di Alpha Centauri, tri stiddi luntanu quattru anni-luci e nu quartu.

La galassia di Andròmida, luntana dui miliuna di anni luci dâ Terra, è una dê cchiù vicini a nuatri. A deci miliuna di anni luci s’attrova la galassia dâ Muneta d’Argentu fatta a spirali comu Andròmida e comu la nostra stissa Via Làttea, ca è una di li miliardi di galassî ca ci sunnu nta tuttu l’universu.

Li galassî, ortri a aviri na furma a spirali, accussì comu la nostra, hannu tanti àutri furmi: galassî sferichi , galassî a spirali barrati , galassî no-regulari e galassî nani .

Nàscita dê Galassî e Stiddi cancia

Ntê primi centumila anni dû Big Bang, la timpiratura era accussì àuta ca la materia era tutta dissuciata 'n particeddi, comu elettròni, prutoni, futoni, neutrini. L'Universu, quannu nun s'avianu furmatu l'àtumi, era affuscatu: l'elettroni, nun lijati a nenti, spannèvanu li radiazzioni comu la negghia spanni la luci. Passannu quarchi àutri cintinara di anni, cu l'aspanzioni di l'Universu, la timpiratura calò ô puntu di pirmèttiri a l'elettroni di juncìrisi ê nùclî pi furmari l'àtumi di idrògginu e èliu; scala macari l'affuscamentu e la prissioni di radiazzioni. A ssu puntu trasi 'n campu l'attrazzioni gravitazziunali. Ogni disomuggenità ca s'havìa furmatu pi casu ntâ materia, ncumincia a attrari la materia vicina: chista s'aggreca a la disomuggenità e accussì l'attrazzioni gravitazzionali asercitata di chissa aumenta ancora. Chistu è lu finòminu chimatu "cullassu gravitazzionali".

Ntâ littiratura siciliana cancia

Di L'Origini du lu Munnu[2] di Giuvanni Meli, l'argumentu:

Spiega lu primu statu di li Dei,
prima chi fussi fattu l'Universu,
li soi primi pinseri e primi idei,
pri stabiliri li cosi cu versu.

Rifirimenti cancia

  1. Chang, Kenneth. "A stima di l'itati di l'universu addiventa cchiu pricisa", New York Times. 
  2. Meli, Giuvanni (1995) Moral Fables and Other Poems: A Bilingual Anthology (Sicilian/English), Legas (antoluggìa bilinguali, traduciuta di Prof. Gaitanu Cipolla)


 
Wikimedaglia
Chista è na vuci nzirita nni l'artìculu n vitrina, zoè una dî mègghiu vuci criati dâ cumunità.
Fu arricanusciuta lu primu di nuvèmmiru 2011

S'hai traduciutu n'artìculu o hai criatu na vuci e riteni ca sia lu casu di fàrila canùsciri picchì è cumpreta n tuttu, signàlila. Naturalmenti, sunnu boni accittati suggirimenti e canciamenti chi mìgghiùranu lu travagghiu.

Signala na vuci          Archiviu         Talìa tutti l'articuli n vitrina