Lu Judaismu esti la riliggiuni, la filusufia e lu modu di vìviri dî Jurei, custituitu dê discinnenti dî israeliti ca pruvinìanu di l'antica tierra d'Israeli e di cuarchi minuranza ca a iddi s'ha ghjutu junciennu, pri mmenzu dâ cummirsioni, e chi s'hannu ammiscatu a iddi duranti li du' mila anni dâ loru diàspura. Lu judaismu cunteni ilimenti riliggiusi, ma 'un si lìmita sulu a chisti, picchí macari havi un còdici di cunnutta, na liggislatura, e abbitùddini ca 'un sunnu spicificamenti riliggiusi.

Judaica ( n senzu oràriu e partennu di n capu): cannileri di Shabbat, Cannatedda pû lavaggiu dî manu, Chumash o Ḥumash e Tanakh, puntaturi pâ littura dâ Torah, shofar, e buatta pri l'etrog

Sicunnu 'i testi funnamintali dû judaismu, n particulari la Tanakh, la fidi di l'antichi israeliti e dî loru discinnenti esti basata n capu a n'allianza strinciuta tra Diu e Abbrahamu, (datata sicunnu dî testi dâ storiografia riliggiusa, comu lu Seder Olam Rabba, n tornu ô sicunnu millenniu avanti a l'era cumuni; e ca fu, d'appressu, rinnuvata cu Musè, cincu sèculi cchiù tardu.


Li jurei fùnnanu lu judaismu n capu a la riliggiuni abbrahàmica ca nciura câ leggi Musàica (Torah, Nevi' im e Ketuvim), cullettivamenti addisignati cû tèrmini Tanakh; di cca lu tèrmini Tanakh o Bibbia abbràica, pi nnicari la Bibbia dî Jurei.
Sta riliggiuni si funna n capu ô cultu dû Diu d'Abbrahamu, d'Isaccu e di Jacobbi, e zoè n capu ô cultu dû Nomu inneffàbbili ca cuncèpi comu na fiamma eterna (YHWH), ca ditèni tutti li puteri (Elohim), 'u trascinnenti Signuri dî signuri (Adonaï), ca veni pinzatu èssiri comu Unu e Unicu e ca esti cualificatu accussì: onniputenti, onniscenti, giustu e misiricurdiusu. Sta riliggiuni prufissa videmma ca l'accucchiamentu di tutti li puteri (Elohim) ha manifistatu lu Criaturi dû munnu ca cuntinua a mpiàrisi nnô distinu di Israeli, facennu ncursioni nnâ sò Storia, comu cuannu fici nèsciri di l'Eggittu li figghi d'Israeli. Li Cohen dû Tèmpiu di Jerusalemmi, distruggiutu du' voti, assicuràrunu lu Sò cultu. Li rabbini trasmìsiru d'appressu la tradizzioni judea n finu ô jornu di oi.
Lu judaismu esti unu dî cchiù antichi tradizzioni riliggiusi monuteisti ancuora pratticati oi. Li valùra e la stòria dû pòpulu judeo sunnu â surggiva di du' àutri riliggiuni abrahàmichi, lu christianìsimu e l'islàmm. Ma 'un nn'è â surggiva dû samaritanìsimu, chi esti mmeci, na tradizzioni israelita cuncurrenti, e mancu dû zuruastrìsimu, dirivàtu iddu stissu dû mazdeìsimu.

Funnamenta di judaismu cancia

Lu judaismu rivirìsci l'Otoritati suprema attraversu lu rispettu dâ Sò Liggi, rivilata a Musè (la Torah), e nun pri mmenzu di una, o cchiuassài di una, pirsuna otocràta cuomu succeri nna àvutri curturi. Sta Liggi, da prima urali, fu n sècuitu misa pri scrittu nnâ Bìbbia (la Tanakh), pui, caminannu li sèculi, fu macari cummintata, ginirannu d'accussì na ranni divirsitati d'intirpritazzioni.
La sula virsioni dâ Bìbbia attuarmenti arricanusciuta dô judaismu esti la Tanakh di la cuali lu testu fu fissatu dî Massorèti versu lu IX° sièculu di l'èra cumuni. Lu judaismu 'un esti na ortudussia custituita di dogmi, ma na ortupràssi chi serbi a rigulari ô miègghiu li pràttichi cuotidiani di na isistenza santifiàta dô rispettu miticulùsu dâ Liggi judàica, cunciputa cuomu la sprissioni dâ Vuluntati suprèma di Chiddu ca un ghjornu hava a judicari lu sò pòpulu a sicunnu dâ sò cunnutta.
Tutti li currènti dû judaismu, anticu e mudernu, prufèssanu, nentimènu, cuarchi cridenza cumuni:

  • Arricurdàrisi di l'Allianza cuntratta cu Abbrahamu, Isaccu e Jacobbi, l'Ùnicu s'arrivilau a Mosè cuomu l'Issenza Eterna (YHWH) e fici nèsciri di l'Eggittu lu pòpulu d'Israeli appressu cuattru sièculi dunni vìssiru nnâ tierra di l'idolatria.
  • Li figghi d'Israeli foru iliggiuti da YHWH pri èssiri lu Sò pòpulu, Iddu s'aspetta ca iddi camìnanu nnê sò vie (halakha). La Torah fu dunata a Mosè ô pizzu di l'àridu monti Horeb, nnô disertu dû Sìnai.

Sta vuluntati di caminari nnê sintera di YHWH, la halakha chi pirmetti d'accurdari la sò vita ê pricètta dâ Torah ca càncianu n modu pirpètuo a sicunnu dî luòghi e di l'èbbichi, esti l'origgini dî ricurrenti diffirenzi di ntirpritazzioni di l'ortoprassi dû judaismu, menu sinzzìbbili ê divirggenzzi d'ortodossia teològgica. Cu pràttica rigurusamenti la Liggi judàica arresta lìbbiru di pinzari n modu origginali, esti pri chistu ca 'a kabbalà pròspira tra li judei d'un munnu dunni si pirsègue lu gnusticismu, e li astuzzi dâ ghematrìa ca pirmetti li spéculazzioni mintali cchiù audaci.
La prima currenti jurea ca risali ô Isìliu di Babbilònia, fu chidda dû judaismu farisàicu ca liggeva la « Torah scritta » a traversu lu prisma dâ « Torah urali » ca la tradizzioni farisàica diceva aviri ricivuta dâ stissa vucca di Mosè nnô mumentu donu dâ Torah, e a sò esiggèsi urali fu trasmissa ô judaismu rabbìnicu, ca risali a la distruzzioni dû Tèmpiu pri òpira dî rumani, pui cumpilàta dê « ripititura » Tannaim dâ Mishnà avanti di èssiri ridàttu da li « pridicatùra » Amoraïm sutta la forma du Talmud di Jerusalemmi e di chiddu Babbilunesi.
L'otorità di la Liggi urali fu cuntistata a l'èbbica dî Tèmpi da li Sadducèi, pui ô VIII° sièculu di l'èra cumuni videmma d'una currenti scritturalista mmuntuàta comu caraìsmu. La Torah urali fu gnurata videmma dî Samaritani, e puru dê comunitati jurei troppu luntani dî centri di nsignamentu e di diffusioni di sta Liggi, cuomu le jurei dâ Cina e di l'Ìndia, e li falàscia (o puru falascià o falasha) di l'Itiòpia (n amàricu «isiliati» o «straneri»).


Talìa puru cancia