"Libbiralìsimu" : Diffirenzi ntrê virsioni

 

Li tèrmini '''libbiralismu''' e '''libbirali''' vennu usati sia ntô linguaggiu cumuni ca ntâ tiurìa [[pulìtica]] cu significati diversi. Ccà n'accupamu esclusivamenti dû libbiralismu comu ''duttrina pulìtica''. Ntô linguaggiu cumuni ''libbiralismu'' pò èssiri usatu comu sinònimu di ''magnanimitati'' e ''larghizza di viduti''. La palora veni dâ [[lingua francisa|francisi]] ''libéral'' (zoè "libbirali"). 

E' nicissariu nfini arricurdari ca ntê [[Stati Uniti]] lu tèrmini ''liberal'' havi na sfumatura di significatu diversa: putissi èssiri traduciutu cu ''prugrissista'' o ''[[sucialdimucràticu]]'' chiuttostu ca cu ''libbirali''. Pari ca l'usu dâ palora ''liberal'' pi difiniri iddi stissi di parti di l'ex-sustinitura di lu [[New Deal]] nta l' USA fu duvutu ô fattu ca lu [[maccartismu]] avìa rinnutu la palora ''sucialista'' signu di suspetti simpatìi [[Unioni Suviètica|suviètichi]].

 

 

La lingua taliana poni na distinzioni tra libbiralismu e '''[[libbirismu]]''': mentri lu primu è n'ideoluggìa pulìtica, lu secunnu è na duttrina [[econumìa|ecunòmica]] ca tiurizza lu disimpegnu dû Statu di l'econumìa: pirciò n'econumìa libbirista è n' [[econumìa di mircatu]] nun timpirata di ntirventi esterni. 

 

Nunustanti st'ammiguitati risidui, ccà n'accupamu surtantu di '''libbiralismu 'n sensu pulìticu'''.

 

 

Lu libbiralismu clàssicu è essinziarmenti na duttrina di li lìmmiti dû putiri pulìticu. Lu prubblema di cu havi a aviri stu putiri ntê propii manu è mmeci l'uggettu dâ riflissioni dâ [[dimucrazzìa]]: la dimucrazzìa ntô sô spìritu/spirdu urigginariu richiedi ca lu putiri pulìticu è fattu dirivari di lu pòpulu e ch'iddu l'esèrcita dirittamenti o attraversu rapprisintanti eletti, ma nun si priaccupa d'evitari la cuncintrazzioni di lu putiri né di tutilari li minuranzi. A lu stissu modu, comu jamu a vidiri, ntô Statu Libbirali n'anchia fedda dâ pupulazzioni è esclusa dû putiri pulìticu e dû drittu d'elèggiri li sô rapprisintanti. Câ trasfurmazzioni dî Stati libbirali 'n Stati dimucràtici la distinzioni jiu sfumannu. Li dimucrazzìi muderni sunnu videmma ditti '''libbiraldimucrazzìi''' pirchî cummìnanu lu principiu dâ [[suvranitati]] pupulari cu la tutela di li dritti libbirali, la divisioni dî putiri etc.

 

 

Lu filòsufu ngrisi [[John Locke]] pò èssiri cunziddiratu a tutti l'effetti lu pricursuri di lu libbiralismu, accussì comu la Secunna Rivuluzzioni ngrisa ([[Gluriusa Rivuluzzioni ngrisa]]) pò èssiri viduta comu l'anticidenti dî [[Rivuluzzioni Libbirali]] dû nizziu dû [[sèculu XIX]]. 'N [[Ngriterra]] la mpusizzioni di lìmmiti ô putiri di lu suvranu abbeni, a diffirenza ca nta l'àutri paisi europei, attraversu nu prucessu stòricu graduali ca veni fattu nizziari addirittura ntô [[Mediu Evu]] câ cuncissioni dâ [[Magna Charta]]. Lu passaggiu di lu [[fiudalèsimu]] ô Statu libbirali abbeni senza la midiazzioni di l'[[assulutismu munàrchicu]], siddu s'escludi lu piriodu di regnu dî [[Tudor]], carattirizzatu dûn nutèvuli accintramentu dî putiri ntê manu dî suvrani. Lu tintativu dâ succissiva dinastìa dî [[Stuart]] di prulungari lu sistema assulutìsticu cu minuri abbilitati purtau ô scoppiu (o "â scattata") dâ [[Prima Rivuluzzioni ngrisa]]. Doppu nummarusi scunvulcimenti pulìtici ntô [[1689]] lu [[Parramentu]] ngrisi arriniscìu a purtari 'n tronu la dinastìa dî [[Hannover]] ca si mpignava a garantiri a lu Parramentu stissu e a li citadini ngrisi na serî di dritti e libbirtati sulinnimenti pruclamati ntô [[Bill of Rights]]. La Ngriterra fu accussì lu primu Statu ô munnu a èssiri cuvirnatu di na [[munarchìa custituzziunali]], la tìpica [[forma di cuvernu]] dû libbiralismu clàssicu.

 

Nta lui [[1690]] Locke, c'appartinìa a lu Partitu [[Whig]] (cchiù tardu chiamatu Partitu Libbirali), pubblicau anònimu li [[Dui Trattati supra lu Cuvernu]], ca cuntìnuanu la justificazzioni murali dâ Rivuluzzioni, lu [[drittu di risistenza]] contra un cuvernu nun justu. Locke partìa dâ tiurìa di lu [[cuntrattualismu]] (già avanzata di [[Thomas Hobbes]] e ripigghiata appoi ntô cèlibbri [[Cuntrattu suciali]] di [[Jean-Jacques Rousseau]]). Ntô [[Statu di natura]] tutti l'òmini sunnu aguali e gòdinu di na libbirtati senza lìmmiti. A diffirenza di Hobbes Locke ritinìa ca l'òmini cèdanu a lu corpu pulìticu na parti dâ sô libbirtati sulu pirchî iddu tuteli lu sô drittu â prupitati. Lu Statu nun pò pirciò lèdiri li [[dritti naturali]], la famusa triadi '''vita, libbirtati e prupitati''', viulannu lu [[pattu suciali]].

 

 

Lu libbiralismu è di sòlitu cunziddiratu, nzèmmula â [[dimucrazzìa]] muderna, na filiazzioni di l'[[Illuminismu]]. Nfatti iddu s'ispira a l'idiali di tulliranza, libbirtati e aguagghianza propî dû muvimentu illuminista, cuntesta li privileggi di l'[[aristucrazzìa]] e dû [[cleru]] e l'urìggini divina dû putiri dû suvranu.

Abbisogna assirvari comegghiè ca nun tutti l'illuministi sustìnniru cuncizzioni pulìtichi libbirali. [[Voltaire]] e [[Jean-Jacques Rousseau]], p'asempiu, puru avennu nfruutu supra la nàscita di lu libbiralismu nun ponnu èssiri cunziddirati libbirali. Voltaire nun è nfatti ntirissatu â chistioni dâ rapprisintanza pulìtica e dâ divisioni dî putiri: p'iddu l'idiali resta chiddu dûn [[disputismu illuminatu]] rittu dûn reghi-filòsufu saggiu e tulliranti. Rousseau, di parti sô, rifiuta la [[dimucrazzìa rapprisintativa]] prifirennu la [[dimucrazzìa diretta]]. La sô cuncizzioni dâ [[vuluntati ginirali]] â quali li citadini hannu a suttamittìrisi nun pari prividiri noltri la tutela dî minuranzi. Rousseau veni pirciò cunzzidiratu cchiù lu patri dâ [[dimucrazzìa]] ca di lu libbiralismu.

 

 

 

John Locke cuniau, comu vìstimu, la sprissioni ca riassumi la cuncizzioni libbirali clàssica di li dritti ndividuali: '''vita, libbirtati, prupitati'''. 

 

N'àutru puntu nun rinunciàbbili dû libbiralismu è nfatti lu '''[[Statu di drittu]]''': la '''[[liggi]]''' emanata di l' '''[[parramentu|assimblei liggislativi]]''' è l'ùnica diputata a stabbiliri li lìmmiti dâ libbirtati ndividuali.

Si sviluppa la cunsuitùdini di fissari 'n un ducumentu sulenni sti dritti, supra l'asempiu dû [[Bill of Rights]] ngrisi: li Carti dî dritti dî novi Stati miricani ndipinnenti e li primi eminnamenti â [[Custituzzioni dî Stati Uniti dâ Mèrica]] sunnu l'antinati di l'elenchi di dritti privisti dî [[Custituzzione|Custituzzioni]] ottucinteschi e di chiddi attuali.

 

 

La [[rivuluzzioni francisa]] dû [[1789]] e la majuranza dî rivuluzzioni dâ prima mitati dû [[sèculu XIX]] sunnu ditti '''[[rivuluzzioni libbirali]]''': iddi hannu nfatti pi scopu la cuncissioni di na Custituzzioni ca lìmita li putiri dû munarca e hannu di sòlitu a capu la [[burghisìa]] benestanti (pi chissu sunnu macari ditti '''[[rivuluzzioni burghisi]]'''). <br>

Li [[Culonia (nsiggiamentu)|culonî]] ca vannu a dari urìggini ê [[Stati Uniti dâ Mèrica]] s'attròvanu mmeci 'n un diffirenti cuntestu pulìticu. Lu putiri contra lu quali si lutta nun è na [[munarchìa]] nazziunali ma la Curuna ngrisa. Noltri la pupulazzioni janca dî Stati Uniti nun è stratificata suciarmenti comu chidda europea: nun esisti n'[[aristucrazzìa]] contra cui luttari né un [[cleru]] urganizzatu (li culoni miricani sunnu prutistanti), né esisti na classi di veri e propî nuddatinenti ([[prulitariatu]]) a causa di l'abbunnanzìa di tirreni. Videmma la [[guerra di sicissioni]] miricana pò èssiri viduta comu na rivuluzzioni libbirali, ma facennu pi sti raggiuni li duvuti distinzioni: idda nun porta â nstaurazzioni di na munarchìa custituzziunali ma di na [[Ripùbblica]]. <br>

Tra li ducumenti cchiù cèlibbri di l'èbbica dî rivuluzzioni libbirali avemu a citari la '''[[Dichiarazzioni dî dritti di l'omu e dû citadinu]]''' emanata duranti la Rivuluzzioni francisa e la [[Dichiarazzioni di Ndipinnenza Miricana]] c'altera la triadi di Locke parrannu di '''vita, libbirtati e ricerca dâ filicitati'''.

 

 

''Vuci principali:'' [[Statu libbirali]]

Li Stati Uniti custituìscinu un casu a parti: li prubblemi c'hannu a affruntari sunnu diversi di chiddi di li paisi europei (cchiù ca na lutta tra classi suciali pirchî l'USA addivèntanu na vera dimucrazzìa si poni la chistioni, ca va a èssiri risulvuta sulu tantu tempu doppu, di nclùdiri ntô sistema pulìticu gruppi discriminati comu l' [[afrumiricani]] e l' [[inniani dâ Mèrica]]).

 

 

A partiri dâ secunna mitati dû [[sèculu XIX]], propiu quannu pari aviri triunfatu, lu libbiralismu accuminza a èssiri uggettu di sfirzanti crìtichi. L'attacchi sunnu di segnu diversu ma 'n gèniri pàrtinu di dui assunti: lu libbiralismu avissi na '''cuncizzioni parziali dâ libbirtati e di l'aguagghianza''' e na '''visioni astratta e astòrica dû ndividuu'''.

Cuntinua appoi a mantèniri na certa ustilitati versu lu libbiralismu, puru siddu 'n manera via via cchiù sfumata, la [[Cresia Cattòlica]]. Videmma quannu accèttanu li règuli di lu sistema libbirali li primi partiti cattòlici, ca nascinu a lu nizziu dû [[sèculu XX]], si fannu purtatura di na visioni dû munnu assai diffirenti. Iddi cuntrapponnu all'individualismo libbirali la visioni di na sucitati articulata 'n "corpi ntirmedi" e rapporti sulidaristici. Siddu 'n materia ecunòmica prisèntanu prugrammi a voti suciarmenti avanzati, riprisi 'n parti di chiddi sucialisti, cuntinuanu a uppunirisi â stinzioni dî libbirtati ndividuali, spiciarmenti ntâ sfera dû [[drittu familiari]].

 

 

Arcuni filusofi arrispunninu a l'accusi rivolti dî sucialisti â sô cuncizzioni circannu d'accògghiri na parti di l'ubbiezzioni e d'agghicari a na midiazzioni tra li dui duttrini. Ricanuscinu zoè la nicissitati di riformi 'n arcuni campi dâ sucitati (spiciarmenti p'arriduciri li disuguagghianzi suciali)

Na critica assai seria è chidda purtata dû [[Premiu Nobel pi l'ecònumia]] [[Amartya Sen]], lu quali ntô [[1970]] dimustrau matimaticamenti la mpussibbilitati dû rispettu cuntimpuraniu dû libbirismu e di l'efficienza paretiana. Sta sô dimistrazzioni, nota comu [[paradossu di Sen]], fu siquuta dû sviluppu di na tiurìa suciali scevra di tali paradossu, tiurìa pi cui Sen ricivìu lu Nobel ntô [[1998]].

 

 

Àutri filòsufi e òmini pulìtici tuttavìa cuntinuaru a sustèniri ca libbiralismu e libbirismu fùssiru nun siparàbbili, 'n uppusizzioni 'n particulari a lu [[sucialismu]]. Putemu citari [[Luiggi Einaudi]] ca nta ''Il Buongoverno'' (pubblicatu ntô [[1954]], paggina 118) scrissi/scrivìu: "''La libertà economica è la condizione necessaria delle credenze (La libbirtati ecunòmica è la cunnizzioni nicissaria dî cridenzi) [= pirchî ciascunu pò abbrazzari libbiramenti na fidi]. La libbirtati ecunòmica è la cunnizzioni nicissaria dâ libbirtati pulìtica.'' o l'ecunumista [[Friedrich von Hayek]] ca difinisci lu sucialismu "''La via della Servitù''" (La via dâ Sirvituti). Li libbirali ca tiurizzanu lu libbirismu ecunòmicu comu parti nun rinunciàbbili dî sô duttrini si situanu ô jornu d'òi 'n gèniri a [[destra]] 'n tema d'econumìa ma ô centru o â sinistra 'n tema di [[dritti civili]].

"nun abbisogna scurdàrisi ca lu libbiralismu disgiuntu dâ dimucrazzìa nclina sinsibbirmenti versu lu cunsirvaturismu, e ca la dimucrazzìa, smarrennu/pirdennu la siviritati di l'idìa libbirali, trapassa ntâ demaguggìa e, di ddà, ntâ dittatura". [[Binidittu Cruci]]

 

 

* Sen, A. K. ''"The Impossibility of a Paretian Liberal"'', Journal of Political Economy, n. 78, [[1970]], pp 152-157.

*Sen, A. K. ''"The Impossibility of a Paretian Liberal:Reply"'', Journal of Political Economy, n. 79, [[1971]], pp 1406-1407.

 

 

[[ca:Liberalisme]]

[[uk:Лібералізм]]

[[zh:自由主义]]