"Umanèsimu" : Diffirenzi ntrê virsioni

 

== L’umanisti ==

Chiddi ca vìnniru ‘n siquutu difinuti '''Umanisti''', ossia li cultura quattrucintischi dû latinu clàssicu, chiamaru '''umanèsimu''' lu sô muvimentu, traennu tali nomu dâ palora latina ''Humanitas'', la quali sta a significari «tuttu zocch’è dignu di l'omu e ca lu faci civili, jisànnulu susu la barbarie».

 

 

[[Danti Alighieri|Danti]] stissu, cummintu prupugnaturi dû vulgari, usau nu latinu ntô quali è evidenti la ricerca stilìstica dâ prupitati e di l'eliganza, carattirìstichi dâ megghia tradizzioni clàssica. Cu però subbìu a funnu lu fascinu di l'antica lingua fu lu [[Franciscu Pitrarca|Pitrarca]], a tali puntu di putiri èssiri cunziddiratu, nzèmmula a l'amicu [[Giuvanni Boccacciu|Boccacciu]], nu pricursuri di ddu cultu dâ classicitati ca custituìu l'essenza dû spìritu umanìsticu.

Dû triunfu dî studi umanìstici lu muvimentu pigghiau adunca lu nomu e poichì pariù a ddi littrati d’aviri finarmenti arrinisciuti a libbiràrisi dî formi dâ barbarie, fu ‘n siquutu chiamatu [[Rinascimentu]] a significari ca l'umanitati, doppu sèculi di aggrancari ntillittuali avìa finarmenti rinasciutu a na nova, luminusa asistenza. È chistu lu significatu funnamintali di l'umanèsimu, muvimentu ca tanta mpurtanza happi ntô sviluppu dâ sucitati muderna. Ancora oi, nfatti, si parra di "studi umanìstici", e si riteni viramenti culta la pirsuna ca, puru avennu scigghiutu àutri campi d’attivitati, basa però la sô cultura supra lu studiu dî clàssici.

 

 

L'umanèsimu, natu ‘n Italia, si diffunnìu appoi ‘n tutta Europa (nun è veru); lu studiu dî clàssici sustituìu, lu nzignamentu ccrisiàsticu mediuevali, basatu supra li sacri Scritturi e supra la sculàstica: tiuluggìa e filosufìa mediuevali aristutèlica ([[Aniciu Manliu Turquatu Sivirinu Buezziu|Buezziu]], [[Papa Grigoriu I|Grigoriu Magnu]], [[Duns Scotu|Scotu]]). Novi idei, favuriti macari dâ mminzioni dâ [[stampa]] (1450), accuminzaru a circulari, e l'omu abbannunau lu misticismu mediuevali pi vòrciri la propia attinzioni a zoccu lu circunnava.

L’umanisti, mmeci, prupugnàvanu n’universu nfinitu, privu dûn centru, ca s’uppunìa quindi a lu giocintrismu, e ntô quali la Terra era mòbbili, ô pari di l’àutri corpi cilesti, scardinannu ‘n tali modu unu dî punti funnamintali di l'aristutilismu. La Putenza dâ Raggiuni privalìu supra la fidi e si sviluppau lu principiu dâ libbirtati murali comu menzu d'elivazzioni di l'omu e dâ libbirtati ntillittuali ca ci cunzenti di canùsciri e di duminari la natura. L’umanisti affirmaru ca videmma la storia havi a èssiri vagghiata sècunnu li fatti ducumintati, asircitannu libbirtati di crìtica e di judizziu, e nun siquennu acriticamenti li cumminzioni tradizziunali, e ribbadennu altresì ca la scenza nun havi cchiù a acciari li propî basi ntê dogmi e supra li cuncetti cristallizzati dâ tradizzioni, benzì ntâ spirimintazzioni.

 

 

L’effetti di tali finòminu si palisaru cchiù tardu câ [[riforma prutistanti]], cu l'elabburazzioni dû [[Nicolò Machiavelli|Machiavelli]] ca svinculau la murali dâ pulìtica, cû rinnuvatu firvuri dî studi fìsici, astronòmici e scintìfici ‘n ginirali. Lu prugressu mudernu happi adunca nizziau cu l'èbbica di Liunardu (1452 – 1519), [[Galileu Galilei|Galileu]], [[Giuvanni Keplero|Keplero]]. Lu studiu entusiàsticu di l’òpiri dî granni autura latini, addimurati pi sèculi sipilluti ntê bibliotechi abbazziali, e di l’autura greci ripurtati ‘n uccidenti di Custantinòpuli, purtau ddi studiusi làici a staccàrisi dâ mintalitati mediuevali, ma paradussarmenti, lu gustu pi l'eliganza furmali, la musicalitati, lu disideriu d’emulazzioni, la ricerca dû spìritu di l’antichi l’ammuttau a usari privalintimenti na lingua faticusamenti apprinnuta supra li libbra, ma lu cui spìritu ci arristava, ntâ quasi tutalitati dî casi, alienu, poichì lu sô pinzeru, benchì furmarmenti espressu ‘n latinu, nun era intimamenti tali.

== Li novi urizzonti ==

 

 

N’àutru fatturi ca favurìu l'affirmàrisi di l'umanèsimu, fu lul diffunnìrisi dî principati e, cu chisti, dû finòminu dû micinatismu; [[Nàpuli]], [[Firenzi]] e la Roma dî papi-re divìnniru altrittanti centri dâ civirtati umanìstica.

* [[Silu]], scritturi argintinu, funnaturi e ideòlugu dû [[Novu Umanèsimu]].