"Etna (vurcanu)" : Diffirenzi ntrê virsioni

Contenuto cancellato Contenuto aggiunto
ArthurBot (discussioni | cuntribbuti)
n Bot: Modifico: gl:Monte Etna
Xqbot (discussioni | cuntribbuti)
n Bot: Aggiungo: ang:Eþna; modifiche estetiche
Riga 13:
}}
 
L' '''Etna''' (o '''Èttina''', e chiamatu puru '''Èttena''' ntô calabbrisi centru-miridiunali) è nu vurcanu attivu nti la parti est di la [[Sicilia]], tra [[Catania]] e [[Missina]]; cunfina a est cô [[Mari Joniu]], a nord cô ciumi [[Alkantara]] e li rilevi dê munti [[Munti Nèbbrudi|Nèbbrudi]] e Piluritani, a ovest cô ciumi [[Simetu]] e a sud ancora cô Simetu e câ Chiana di Catania.<br /> È lu vurcanu cchiù granni di l'[[Europa]] e la muntagna cchiù àuta d'Italia ô sud di l'[[Alpi]]: havi un basamentu di 1600 Kmq e havi n'autizza suggetta a canciamenti cuntìnui (oggi è di 3.320 m s.l.m..); lu sò pirìmitru è di 150 Km e havi na stinzioni di quarchi 60 Km versu N-S e di quarchi 40 Km versu E-O.
 
 
== Gioluggìa ==
L'Etna s'attrova misa 'n currispunnenza di lu scontru tra dui placchi cuntinintali: chidda Euru-Asiàtica a nord e chidda Africana a sud. + L'Etna s'attrova misa 'n currispunnenza di lu scontru tra dui placchi cuntinintali: chidda Euru-Asiàtica a Settentrioni e chidda Africana a Meridioni.
Stu finòminu dû vurcanisimu di tipu bàsicu ca desi urìggini e alimenta cuntinuamenti la furmazzioni di l'Etna, è lijatu a l'asistenza di nu granni fasciu di fagghi distinzivi, canusciutu comu "Scarpata Ibbleu-Maltisi", ca attraversa la crusta dâ [[Sicilia]] urientali e fà acchianari lu magma dû mantellu tirrestri.
 
== Murfuluggìa ==
[[ImageFile:Cart-Giarre.jpg|right|280px]]
Lu sò tirritoriu si poti spàrtiri nta tri fasci, a secunnu di l’autizza. La prima veni nnicata comu '''''"fascia pidemuntana"''''', ditta macari ''"di li surgivi"'' pi la prisenza di tantìssimi e ricchi surgenti ca sfùcianu macari sotta lu liveddu dô mari.
Sta fascia si stennni finu a na quota di 600 metri.<br />
La secunna fascia, ditta '''''"zona buschiva"''''', si parti di 600 metri e arriva sinu a 2000 metri di quota.<br />
L'ùrtima fascia, la '''''"riggiuni disèrtica"''''', agghica sinu a li quoti summitali (3300 m).
Riga 40:
 
Lu crateri summitali ca si ginirò nta n’èbbica pricidenti di l’àutri crateri è la ''''"Vuràggini Cintrali"''''. La forma ca havi ora stu crateri la pigghiò cu l''''eruzzioni di lu 1956-64''' quannu grazzi a na ntenza attività esprusiva, ca pruducìu accùmuli di matiriali vurcànicu, '''havi accrisciutu l'autizza di 65 metri. '''
=== Li grutti ===
Tra li biddizzi di sta muntagna, s'hà parrari dê tanti [[Grutta|grutti]] vurcànichi ca si furmaru ntô mentri di l'eruzzioni ca s'èppiru nta migghiara d'anni. Nta li splurazzioni foru attruvati assai tracci di friquintazzioni protustòrichi ca risàlunu ammeri ô XII/IX sèculu a.C. e, 'n modu particulari, lijati ô pirìudu chiamatu "[[Castellucciu|Castelluccianu]]".<br />
Li grutti di l'Etna sunnu di dui tipi:
* chiddi dê "fratturi eruttivi"
Riga 55:
== Storia ==
[[{{ns:6}}:Etna eruzione.jpg|right|300px]]
L'Etna, ca jetta ciumi di focu ntê cianchi dû sò conu munumentali e ca minazzza di vurricari paisi sani, è n'asempiu dâ forza tirrificanti e dâ putenza di nu [[vurcanu]]. Eppuru, parrannu 'n modu strittamenti giulòggicu, sta grannìssima muntagna vurcànica è nà furmazzioni rilativamenti ricenti, e è dispìcili ca manteni la forma ca havi ora pi tantu àutru tempu ancora.<br /> L'Etna nascìu quarchi 600.000 anni fa, quannu la [[lava]] vurcànica niscìu fora dô funnu dû mari e furmau nu ''conu a Calanna''. Ntâ l'èbbichi si furmaru àutri coni, oppuru ssi stissi coni si sdirubbaru ntornu a lu primu duranti li ripituti erruzzioni. Lu conu chiù àutu ca si furmau nu pocu cchiù a ovist di chiddu urigginariu, era a ''Mungibeddu'', e è chistu lu puntu cchiù àutu di l'Etna di oggi.<br /> Li erruzzioni distruttrici di l'Etna, hannu avutu sempri la carattirìstica di supprènniri li pupulazzioni umani. Ntô 122 d.C., n'erruzzioni di l'Etna distruggìu la cità di [[Catania]], ntô 1381 la lava scinnuta dâ muntagna, arrivau nta lu portu di Ulissi rinnènnulu nun cchiù utilizzàbbili. Ntô [[1699]] l'abbitanti di Catania circaru di diviari lu caminu dû turrenti di lava pi alluntanàrilu dâ citati, custruennu nu vastiuni e mittènnucci ntâ strata peddi di [[coiu]], ma â mprisa fallìu pi causanza di l'abbitanti di [[Patirnò|Paternò]], ca si scantaru ca la lava putìa èssiri diviata agghiri li sò [[Jardinu (agrumetu)|jardini]] e casi; pi chissu, Catania e arcuni àutri paisi ntornu a idda, foru danniggiati gravimenti. Ntô [[1974]] ci foru àutri erruzzioni (cchìu nichi, pi furtuna, di chiddi dû passatu) e la fùria distruttiva dâ muntagna vinni arripigghiata cu na [[pillìcula]].<br /> La pillìcula ammustrava turrenti di lava nfucata ca scinnèvanu pi li pinnici dô munti dànnuci focu a tutti li cosi; ammustrava macari li cuntadini ca prijavunu picchì li campi e li casi fùssuru sparagnati di li turrenti di focu, sempri cchiù minacciusi e chini di cìnniri e di scorî.<br /> Li siciliani di sta parti dâ Sicilia, hannu sempri prijatu pi èssiri sarvati dâ fùria dû vurcanu Etna. Ntâ l'èbbica clàssica l'aduraturi dâ [[Dia Cereri|Dia Cèreri]] facìanu prucessioni sùpira li sò pinnici; ntô tridicèsimu sèculu li catanisi purtaru lu velu di [[Sant'Àgata (màrtiri)|Sant'Ajta]] 'n prucessoni e ancora oggi idda veni nvucata pi prutezzioni dô vurcanu.
[[File:Catania-Etna-Sicilia-Italy-Castielli CC0 HQ1.JPG|200px|thumb|left|L'Etna viduta di la Playa]]
{{vidipuru1|L'ùrtima distruzzioni di Catania pi lava}}
Riga 61:
== Attivitati ==
[[{{ns:6}}:04Sep2007 Etna from SE Crater.jpg|thumb|right|300px|Etna – Erruzzioni dû 4 sittèmmiru 2007]]
L'Etna è unu dî vurcani cchiù attivi dû munnu. La sò attivitati, quasi cuntìnua e riulari, pirmetti la prisenza di nu centru nazziunali di [[vulcanuluggìa]] ca è a l'avanguardia nta la ricerca scintìfica supra li vurcani.<br /> L'Etna è nu gicanti rilativamenti gintili e binìvulu e li sò erruzzioni sunnu miti. Nfatti, lu magma prisenti nta l'Etna è cchiù frùidu e menu viscusu di chiddu di àutri vurcani, accussì i gas ntrappulati arrinèsciunu a fùjri cchiù facirmenti. Quannu la lava è tantu viscusa di èssiri quasi sòlida, li gas nun ponnu ca nèsciri ccu viulenza; ssu tipu di splusioni hà pruvucatu ntâ àutri vurcani dô munnu, arcunui di li cchiù granni catàstrufi ca s'arricòrdunu.<br /> Una di chissi fu la famusa splusioni dû [[Visuviu]] ntô 79 d.C., ca pigghiau di surprisa l'abbitanti di [[Pompei]], cu na [[chioggia]] di cìnniri ncanniscenti e di gas tòssichi e turrenti di lava, ca lassaru tantu la cità ca li sò abbitanti petrificati, comu fùssuru misi nta na màchina dû tempu, pirfittamenti sarvati sutta la lava.
=== Li trimoti di l'Èttina ===
Oltri ê forti trimoti ca succèdunu nta l'ària dâ Sicilia urientali, tutta la zona ettinnea è suggetta a l'attivitati sismica assai friquenti propia dû vurcanu ca s'apprisenta ô spissu sutta la furma di "sciami sismici" ntô mentri ca c'è quarchi erruzzioni 'n corsu.
 
Riga 73:
L'Etna è canusciutu cu lu nomu sicilianu (d'orìggini latinu-àrabba: "montem", zoè "munti" n latinu e "gebel utlamat" ca signìfica nu tipu di muntagna n àrabbu) di Mungibeddu (o Mungibbeddu, Mungibieddu, Muncibeddu, Muncibbeddu, Muncibbieddu, Muncibieddu, Muncipieddu, Muncipeddu, e puru cu li formi ortugràfichi nun curretti Mungibeddru, Mungibbeddru, Mungibeddhu, Muncibeddhu e macari la forma calabbrisa Mungibiellu). L'Èttina è puru canusciutu câ sprissioni siciliana "Muntagna di focu", o nta un modu cchiù sèmprici e cunfidinziali è canusciuta di li catanisi cu lu nnomu "a Muntagna". Cu la nfruenza tuscana, asìstinu furmi ìbbridi comu "Mongibeddu" o "Mongibbeddu".
 
[[CategoryCatigurìa:Sicilia]]
 
[[CategoryCatigurìa:Vurcani]]
[[CategoryCatigurìa:Etna]]
[[CategoryCatigurìa:Catania]]
 
[[CategoryCatigurìa:Giografìa]]
 
[[CategoryCatigurìa:Giografìa siciliana]]
 
[[CategoryCatigurìa:Gioluggìa]]
 
[[Category:Sicilia]]
[[Category:Vurcani]]
[[Category:Etna]]
[[Category:Catania]]
[[Category:Giografìa]]
[[Category:Giografìa siciliana]]
[[Category:Gioluggìa]]
 
[[af:Berg Etna]]
[[ang:Eþna]]
[[ar:جبل إتنا]]
[[ast:Etna]]