"Nissa" : Diffirenzi ntrê virsioni

Contenuto cancellato Contenuto aggiunto
SurdusVII (discussioni | cuntribbuti)
-redirect
Etichetta: Novu rimannu
 
Riga 1:
#RINVIA [[Cartanissetta]]
{{Cumuni|
nomucumuni=Nissa|
mmaggini=Caltanissetta-Stemma.png|
muttu= |
nomuufficiali=Caltanissetta|
pruvincia=[[Pruvincia di Caltanissetta|Caltanissetta]]|
superfici=416|
abbitanti=60.878|
dinsita=146|
cumunilimitrofi=[[Caniattì]], [[Delia]], [[Castrugiuvanni]], [[Li Manchi]], [[Mazzarinu]], [[Mussumeli]], [[Naru]], [[Pitralia Suttana]], [[Pietraperzia]], [[San Cataldu]], [[Santa Catarina (Caltanissetta)|Santa Catarina]], [[Serradifarcu]], [[Summatinu]]|
cap=93100|
prifissutelefonicu=0934
}}
 
'''Nissa''' o '''Cartanissetta''' (tutti dui noma sunnu usati lucarmenti) è un cumuni di 60.878 abbitanti. E' lu capulocu dâ [[pruvincia di Caltanissetta]]. Lu santu patronu di la cità è San Micheli.
 
== Lu nomu ==
 
L'etimoluggìa diriva di l'[[àrabbu]] ''Q'al'at Nissa'' (appoi trasfurmatu n ''Kalat Nissa''), ca signìfica "Casteddu dî fìmmini", villaggiu [[sicanu]] nicu, surgiutu ntâ zona di Sabbucina.
 
La cità nissena è canusciuta macari sutta li noma siciliani siquenti: '''Cattanisetta''', '''Cattanissetta''', '''Cartanisetta''' o '''Cartanissitta''' o '''Caltanissitta'''.
è chiamata macari ''la capitali dô [[Surfuru sicilianu|sùrfuru sicilianu]]''
 
== Giografìa ==
[[File:Caltanissetta.svg|thumb|left|190px|Lu tirritoriu dû cumuni ntâ pruvincia]]
 
== Storia ==
 
D’urìggini antica, addirittura pri-greca, sicuramenti sicana (li [[Sicani]] forsi custrueru lu [[casteddu di Petrarussa]]), situata ntâ zona dû munti [[Gibel Habib]] ("la muntagna filici"), comu attesta n'epìgrafi ntâ quali si leggi pâ prima vota lu nomu ''Nissa'', ntô [[123 a. C.]] vinni cunquistata dî [[Rumani]], guidati dû cònzuli [[Luciu Petiliu]], ca funnau na culonia chiamata n sò onuri "Petiliana".
 
Succissivamenti arrivaru l’[[Àrabbi]], attornu a l' 831 d. C., c’agghiunceru ô nomu urigginariu lu prifissu Q'al'at (''casteddu'') ca liggemu ntô nomu ''Qalat-an-Nissa'' , lu casteddu dî fìmmini.
 
Ntô [[1087]], vinni strappata a l‘[[Àrabbi]] e addivintau pussidimentu nurmannu di [[Ruggeru I di Sicilia]], la citati accuminza a chiamàrisi Calatanesat, succissivamenti canciatu n Caltanixettum, e veni trasfumata n fèudu pi vari mèmmira dâ sò famigghia.
 
Cundividìu li sorti dâ [[Sicilia]] e particularmenti ntô [[pirìudu spagnolu]] duranti lu quali patìu spissu la caristìa.
 
Ntô [[1407]] passau a li [[Moncada]] di [[Patarnò]] e a iddi ristau nzinu â supprissioni dâ fiudalitati n [[Sicilia]], ntô [[1812]].
Ntô [[frivaru]] dû [[1567]] lu [[casteddu di Petrarussa]] sdirrubbau a càusa d’un tirrimotu e ristaru n pedi sulu li rasti di dui turri, visìbbili ancora oi.
Ntô [[1718]] Caltanissetta fu unu dî centri dâ rivolta antisavuiarda n [[Sicilia]], custrincennu l'asèrcitu savuiardu a abbannunari la citati.
 
Ntô [[1818]], n pirìudu burbònicu, Caltanissetta fu elivata a capulocu di pruvincia.
 
Ntô [[1820]] si rifiutau di participari a li moti libbirali [[Sicilia|siciliani]], subbennu pi chistu li rapprisagghi dî ribbelli.
Ma ntô [[1848]]-[[1849]] adirìu â rivuluzzioni, siquìu li sorti dâ Sicilia, e vinni annessa ô [[Regnu d'Italia]] ntô [[1860]], quannu fu ntirissata d’un granni boom econòmicu duvutu suprattuttu a n’attivitati miniraria ntenza.
[[File:Caltanissetta Sabucina Graeber.jpg|thumb|left|200px|Situ archiològgicu di Sabbucina]]
 
== Univirsitati ==
Già dû [[1996]] Caltanissetta havi addivintatu sedi di svariati cursi làuria univirsitari attivati di l’atinei di [[Palermu]], [[Catania]] e dâ Lumsa di [[Roma]]. Attuarmenti, tra li cursi cchiù mpurtanti, putemu alincari:
 
* Ateneo Catania
 
- Scienze dell'amministrazione (cunvinziunata chî forzi di l'òrdini)
 
* Ateneo Palermo
 
- Medicina e chirurgia (6 anni)
 
- Ingegneria elettrica per la realizzazione e la gestione di sistemi automatizzati
 
- Ingegneria elettronica
 
- Scienze Biologiche
 
- Organizzazione del terzo settore
 
* Lumsa
 
- Educatore professionale
 
- Psicologia
 
 
Di l'annu accadèmicu 2005/2006 foru attivati macari arcuni master, cursi di làuria spicialìstica e cursi di furmazzioni àuta.
 
== Manifistazzioni ==
* [[Coppa nissena]] - cumpitizzioni autumubbilìstica vàlida pi lu Campiunatu Talianu vilucità muntagna
 
== La [[Simana santa]] a Caltanissetta ==
[[File:Addolorata Caltanissetta.jpg|thumbnail|La piatà, una dî "vari" dû Jovidìa santu (custruuta di Vicenzu e [[Franciscu Biangardi]] ntô [[1888]])]]
Duranti la simana ca pricedi la [[Pasqua]], si svorgi pi li vìi dû centru stòricu di Caltanissetta la manifistazzioni dinuminata "’A simana Santa".
 
Visitatura di tutta l’[[Italia]] jùncinu lu locu p’ammirari lu spittàculu suggistivu uffertu dâ Real Maestranza e di tutti chiddi ca partìcipanu a manifistazzioni e rapprisintazzioni.
 
==== Dumìnica dî Parmi ====
Li fistivitati si gràpinu la matina dâ [[Dumìnica dî Parmi]] quannu n chiazza Garibaldi (chiazza principali dû centru stòricu) lu [[vìscuvu]] dâ [[diòcisi]] nissena binidici li parmi ntrizzati (ntâ tradizzioni di Caltanissetta li parmi vèninu ntrizzati n svariati furmi di l’artiggiani e sunnu vinnuti n mircatini allistuti ntâ stissa chiazza o davanti l’àutri parrocchi dâ citati) e li ramusceddi d’[[alivu]]. Ntô pumiriggiu c’è la [[prucissioni]] pi li vìi dû centru dû Gesù Nazzarenu, un simulacru di [[Cristu]] (o "vara" ntâ [[lingua siciliana]]) postu susu na varca custruuta cu tanti [[ciuri]] di campu.
 
=== Mercuridìa Santu ===
 
==== Jornu ====
Na rapprisintanza dî deci misteri artiggiani chiù antichi chiamata Real Maestranza e guidata d’un capitanu eliggiutu annuarmenti tra li catigurìi (iddu, duranti la prucissioni, è vistutu secunnu la tradizzioni dû 1700: cappeddu nìuru a furma di spicchiu cu pinna e spatuzza â cintura) sfila n prucissioni la matina dû Mercuridìa Santu, grapennu ufficiarmenti la manifistazzioni.
Li deci misteri artiggiani o catigurìi dâ Real Maestranza sunnu:
* Varveri (li prutittura dâ catigurìa sunnu li [[Santi Cosma e Damianu]])
* Scarpara-Piddizzara-Tappizzeri (li prutittura dâ catigurìa sunnu li [[Santi Crispinu e Crispianu]])
* Carpinteri (la prutittrici dâ catigurìa è la [[Madonna di Loretu]])
* Firrara (lu prutitturi è Sant'Adrianu di Nicumedia)
* Fallignami-Ebbanisti (lu prutitturi è [[San Giuseppi (patri putativu di Gesù)|San Giuseppi]])
* Idràulici-Lattuneri (lu prutitturi è [[Sant'Eliggiu]])
* Marmuristi (lu prutitturi è [[San Petru apòstulu|San Petru]])
* Muratura (lu prutitturi è [[San Vicenzu Ferreri]])
* Panificatura (lu prutitturi è [[San Micheli Arcàncilu]])
* Gissisti-Pittura, dicuratura (lu prutitturi è [[San Luca evancilista|San Luca]])
 
Ntô 1500 li pirati [[saracini]] sacchìavanu li costi dû [[Mari Miditirràniu]] e ogni citati dâ [[Sicilia]] s’avìa criatu na milizzia urbana p’addifinnìrisi di st’attacchi. Puru Caltanissetta avìa una di sti milizzi furmati sulu di cristiani ca si putìanu accattari l'armatura, cosa ca putìanu fari sulu l’artiggiani. Sta milizzia fu chiamata Maistranza (ca l’armi principali èranu l'[[archibuggiu]] e la [[picca]]) e avìa a rènniri l'onuri di l’armi ô S.S. Sacramentu (na granni [[ostia]] cunzacrata cuntinuta nta nu càlici-cuntinituri n oru) ca vinìa ammustratu ô pòpulu sulu â matina dû Mercuridìa santu (di st’onuri di l’armi appi urìggini la prucissioni dâ Real Maestranza ca videmu oi). Ntô [[1820]] l’armi foru sustituuti dî cannili. Ntô [[1806]] lu rè [[Firdinannu IV di Burboni]] juncìu n vìsita a Caltanissetta e pi l'accasioni la Maistranza sfilau n sò prisenza. Lu rè, mprissiunatu dâ grannizza di stu curteu, detti â Maistranza lu tìtulu di Riali.
 
[[File:CathedralCaltanisetta.jpg|thumbnail|rigth|La Cattidrali]]
 
La prucissioni dâ Real Maistranza avveni ntô modu siquenti: attornu a l’uri 9.00 dâ matina, lu [[sìnnacu]] cunzegna ô capitanu li chiavi dâ citati (iddu è accumpagnatu dâ banda musicali e di tutti li curpurazzioni dâ Maistranza). Appoi tutti vannu nta l'atriu dâ bibblioteca cumunali "Luciu Scarabelli" e tutti li curpurazzioni, cumprisu lu capitanu, ndòssanu càusi di sita, nguanti e cravattinu nìuri, n nzinga di luttu pâ morti di Nostru Signuri Gesù Cristu. Lu capitanu, ca porta n vrazzu un crucifissu vilatu, e tutta la Rial Maistranza nèscinu n prucissioni attornu a l’11.00. Ogni catigurìa artiggiana porta na cannila longa câ ciamma prutiggiuta d’un parallelipìpidu di carta cu susu disignata na cruci e scrittu lu nomu dâ catigurìa â quali apparteni (varveri, pittura, fallignami, scarpara, ecc...). Lu curteu trasi ntâ Cattidrali (situata n chiazza Garibaldi) e tutti si lèvanu li càusi, li nguanti e lu cravattinu nìuri e ndòssanu chiddi janchi, n nzinga ca Nostru Signuri arriviscìu e lu capitanu nun porta cchiù lu crucifissu vilatu ma la cannila. Appoi nèscinu dâ Cattidrali e sfìlanu arrè n prucissioni, siquuti dû [[vìscuvu]], cummigghiatu di nu bardacchinu e ca porta lu S.S. Sacramentu.
 
==== Sira ====
La sira dû Mercuridìa è lu turnu dî "variceddi": stàtui n cartapesta e gissu, rapprisintanti la passioni di Cristu.
 
La storia dî variceddi accuminza a li nizzi dû 1900, quannu arcuni garzuna, a li quali vinìa mpiduta la participazzioni ntâ prucissioni dî "vari" dû Jovidìa santu, accuminzaru a custruìrisi dî miniaturi n gissu e cartapesta dî vari. Sulu tra l’anni '30, '40 e '50 dû 1900, grazzi ô nterventu dî scultura Capizzi e Emma, s’arrivau a aviri li variceddi attuali.
 
Li "variceddi" ca sfìlanu lu Mercuridìa santu sunnu:
# La Cena (rializzata ntô [[1958]])
# L'Orazzioni nta l'Ortu (rializzata ntô [[1952]])
# La Cattura (rializzata ntô [[1939]])
# Lu Sinedriu (rializzatu ntô [[1947]])
# La Flaggillazzioni (rializzata di [[Sarvaturi Emma]], sculturi)
# l'Ecci Homu (rializzatu ntô [[1933]])
# La Cunnanna (rializzata ntô [[1950]])
# La Prima Caduta (rializzata ntô [[1885]] dî scultura napulitani Biangardi, autura dî "vari" ca sfìlanu la sira dû Jovidìa santu)
# Gesù ncontra la matri (rializzata ntô [[1987]])
# Lu Cirinèu (rializzatu ntô [[1924]])
# La Virònica (rializzata ntô [[1949]])
# Lu Spogghiu (rializzatu ntô [[1955]])
# Gesù nchiuvatu â cruci (rializzatu ntô [[1995]])
# Lu Calvariu (dittu macari "Lu Crucifissu", rializzatu ntô [[1924]])
# La Dipusizzioni (rializzata ntô [[1965]])
# La Piatà (rializzata ntô [[1924]])
# La Traslazzioni (rializzata ntô [[1924]])
# L'Urna (rializzata ntô [[1948]])
# La Disulata o Addulurata (rializzata ntô [[1934]]).
 
==== Jovidìa Santu ====
Quasi sìmili ê "variceddi" sunnu li vari, aguali pi scena rapprisintata ma di diminzioni assai maiuri. È la prucissioni di st'ùrtima, ca avveni la sira dû Jovidìa Santu, lu puntu fucali di tutta la simana santa.
 
Li vari sfilaru pâ prima vota ntô [[1780]] quannu di nùmmaru èranu cincu, àuti circa cinquanta cintìmitri e purtàbbili n prucissioni a parmu di manu. La prucissioni fu nterrumputa ntô [[1801]] e ripigghiata sulu ntô [[1840]]. Ma ntô [[1881]] arcuni upirara dâ minera di [[sùrfaru]] di Gissulongu sfujeru miraculusamenti a na splusioni ntê gallarìi (pirò nun arrinisceru a supravvìviri circa sissanta upirara) e cummissiunaru ê scultura [[Nàpuli|napulitani]] Vicenzu e [[Franciscu Biangardi]], patri e figghiu, la custruzzioni dî vari novi. Grazzi a lu nterventu dî dui scultura li simulacri addivintaru mpunenti comu li videmu oi e junceru lu nùmmaru attuali di sìdici.
 
Li vari si riunìscinu n Chiazza Garibaldi ntô prestu pumiriggiu dû Jovidìa santu e si mèttinu n circhiu urdinatamenti. Doppu lu discursu dû [[vìscuvu]] e dû [[sìnnacu]] versu l’uri 21.00, li simulacri enormi si mèttinu n fila e accuminza la [[prucissioni]] pi li vìi antichi e stritti dû centru stòricu. Li vari sunnu accumpagnati di bandi musicali c’òffrinu la sò mùsica â festa. Versu l'1.00 o li 3.00 di notti li vari arritòrnanu n chiazza Garibaldi e si sipàranu, riturnannu ntô magasenu unni vèninu tinuti tuttu l'annu nzinu ô jovidìa santu pròssimu (sta siparazzioni è chiamata n [[lingua siciliana]] "’a spartenza").
 
==== Venniridìa Santu ====
L'ùnica tra li prucissioni ca ancora trasmetti sinzazzioni forti di misticismu è chidda dû Cristu Nìuru. Tradizzioni voli ca un gruppu di "fogliamari", zoè « fugghiamara » (chiddi ca cògghinu ervi sarvaggi e virduri) attruvau un crucifissu n lignu nìuru; nudda succissiva pittura arriniscìu a canciari ddu culuri macabbru. Sunnu li stissi fugghiamara ca accumpàgnanu la particulari raffiurazzioni dû Cristu n cruci pî vìi cchiù digradati dâ citati, la sira dû Venniridìa Santa, abbruciannu assai [[ncenzu]] e accumpagnati dâ Rial Maistranza, vistuta a luttu.
 
==== Sàbbatu Santu ====
La sira dû Sàbbatu santu, nta na scalunata assai suggistiva, accuminza la rapprisintazzioni dâ "scinnenza" (è na rapprisintazzioni sacra nterpritata di attura nisseni giùvini e vèninu cuntati lu prucessu a [[Gesù]], la [[Via Crucis]] pi li vìi dû centru stòricu nissenu, la [[crucifissioni]] di [[Cristu]] a lu [[Calvariu]], ricustruutu n chiazza Garibaldi, e la [[Risurrezzioni]]).
 
==== Dumìnica di Pasqua ====
La [[Simana Santa]] a Caltanissetta si cunchiudi la matina dâ dumìnica di [[Pasqua]], quannu lu [[sìnnacu]], lu [[vìscuvu]] e tutta la Rial Maistranza sfìlanu pi li vìi dû centru stòricu e, arrivati n chiazza Garibaldi, fannu avvulari li palummi janchi pirchì [[Gesù]] arriviscìu e pirchì c’è la paci ntô munnu.
 
== Punti di ntiressi ==
* Munti San Giulianu e santuariu dû Ridinturi (eriggiutu ntô [[1900]], n accasioni dû [[Giubbileu]])
* Badìa di Santu Spìritu (eriggiuta forsi ntô [[1086]]) e a latu lu Museu Archiològgicu
* Situ archiològgicu di Gibil Gab-ib
* Cattidrali (custruuta ntô [[1539]] e ngrannuta ntô [[1570]], ntê sò [[navata|navati]] ci sunni l’affrischi di [[Gugghiermu Borremans]]), cresia di San Sibbastianu (eriggiuta ntô [[1542]] e ricustruuta ntô [[1711]], s’attrova di frunti la cattidrali, n chiazza Garibaldi) e cresia dû Culleggiu (S. Àgata)
* Palazzu cumunali (Palazzu dû Càrmini)
* Palazzu Moncada
* [[Casteddu di Petrarussa]]
* Coddi Sant'Anna e lu Nchiantu di Trasmissioni Radiu dâ [[RAI]]
* Maccalubbi di Terrapelata (nomu n [[lingua siciliana]] dû villaggiu [[Santa Barbara (Cartanissetta)|Santa Barbara]], frazzioni di Cartanissetta).
 
=== Citatini illustri ===
* [[Micheli Tripiscianu]] sculturi.
* [[Rossu di San Secondu]] littiratu.
* [[Sarvaturi Sciascia]] edituri.
* [[Sergiu D'Antoni]] [[pulìtica|pulìticu]], ex sinnacalista.
* [[Antuninu Caponnettu]] maggistratu [[antimafia]].
* [[Agustinu Lu Pianu Pomar]] [[pulìtica|pulìticu]], funnaturi dî fasci dî travagghiatura e dû partitu sucialista rifurmista, suttasicritariu di statu.
* [[Mimmu Turoni]] [[chianuforti|chianista]].
 
=== Trasmittituri ===
Lu nchiantu radiutrasmittituri servi pâ [[radiudiffusioni]] n [[unni longhi]], [[unni medi|medi]] e [[unni curti|curti]]. Lu sò elementu principali è n'[[antinna]] [[antinna omnidirizziunali|omnidirizziunali]] di 282 metri d’autizza, ca diteni lu primatu pâ struttura cchiù àuta d'[[Italia]].
 
La struttura è situata supra lu Coddi Sant'Anna, e è custituuta di na turri autupurtanti a tralicciu, pruvvista di tiranti. Lu trasmittituri n unni longhi ci havi na putenza di 10 kW.
Lu nchiantu, di prupitati dâ [[RAI]], fu utilizzatu pâ trasmissioni n unni longhi supra li 189 kHz. Gistutu nta l'ùrtimu pirìudu di [[Rai Way]], fu astutatu nta l'austu dû [[2004]], a càusa di l’arrassamentu prugrissivu di l'audience dâ [[radiu AM]] e dû costu di mantinimentu dî nchianti, c’ammuttau nummarusi emittenti a abbannunari li trasmissioni nta sti bandi.
 
Lu nchiantu a unni curti, custituitu di antinni siparati dâ struttura principali, upirava ntê friquenzi di 6060 kHz cu 3 kW di putenza, mentri ntê 7175 e 9515 kHz cu 5 kW. N pricidenza, lu nchiantu ntê 6060 kHz era usatu cu na putenza di 25 kW.
 
Fu utilizzatu midemma pî trasmissioni d’un nutizziariu n [[lingua àrabba]] trasmittutu n unni medi (Caltanissetta 1 - 567 kHz).
 
== Sport ==
La squatra di càuciu citatina è la [[Nissa Football Club]] militanti ntô campiunatu di [[seri D]]
 
La squatra di '''paddavolu''' maschili è la [[Look Nissa Volley]] militanti ntô campiunatu di [[seri C]]
 
Li squatri di '''paddacannistru''' maschili sunnu: l'[[Invicta 93cento]] militanti ntô campiunatu di seri C2; la [[Polisportiva ROGE]] militanti ntô campiunatu di seri C1
 
La squatra di paddamanu è l'[[ASD Nova Audax]] militanti ntô campiunatu di [[seri B]]
 
== Citati giamillati ==
Nissa è giamillata cu li citati siquenti:
*[[Image:Flag of United States.svg|20px|border]] '''[[Rochester (New York)|Rochester]]''' - [[Stati Uniti di Mèrica]]
*[[Image:Flag of Italy.svg|20px|border]] '''[[Sestu]]''' - [[Talia]]
*[[Image:Flag of Spain.svg|20px|border]] '''[[Sivigghia]]''' - [[Spagna]]
 
== Liami nterni ==
 
*[[Parlata nissena‎]]
*[[Carmelo Pitronaci]]
*[[Mario Amico]]
*[[Michele Zagarella]]
*[[Emiliu Milan]]
*[[Kalat]]
 
== Liami di fora ==
 
*[http://www.provincia.cl.it/ Purtali dâ Pruvincia Riggiunali]
*[http://www.nissa.it/brigate Purtali dê tifusi dâ squatra di calciu]
*[http://www.comune.caltanissetta.it Cumuni di Nissa]
 
*[http://www.regione.sicilia.it/beniculturali/dirbenicult/musei/musei2/mucaltanissetta.htm Situ dû Museu Archiològgicu]
 
La Simana Santa a [[Nissa]] (puisìi, canti, e prijeri scritti 'n [[dialetto nisseno|dialettu nissenu]]):
*[http://www.settimanasantacl.it/articoli/Poesia%20-%20Crucifissu/ Crucifissu]
*[http://www.settimanasantacl.it/articoli/Poesia%20-%20Pinsera%20di%20Capitanu/ Pinsera di Capitanu]
*[http://www.settimanasantacl.it/curiosita.php?pagina=cantidetti Canti, ditti e prijeri, diziunariu nissenu-italianu, ecc.]
 
 
[[Catigurìa:Cumuni dâ pruvincia di Caltanissetta]]
[[Catigurìa:Nissa]]