[[File:Tux.svg|200px|thumb|right|LuU [[pinzeru]] âà basi diđđî [[Tux]], laa [[mascotte]] dûđđû [[kernel Linux]], nascìu tràmiti nuunu scanciu diđđî email nti'ntà na [[mailing list]] pubbrica.]]
'''Linux''' èjè luu nomu dûđđû [[kernel]] urigginariamenti sviluppatu diđđî [[Linus Torvalds]]. LuU nomu ''Linux'', cuccû tuttu cacchì èjè assai assumigghianti cuccû chidduchiđđu dûđđû sòssò auturi, ci vinni dunatu diđđi [[Ari Lemke]], l'amministraturi cacchì pippì primu misi dispunìbbili Linux ncapu aà [[internet]] pippì via [[FTP]]. PiPpì èssiri pricisi ''Linux'' erajèra luu nomu dâđđâ [[directory]] unniunnì stavanu lii [[file]]s dûđđû novu sistema upirativu. LuU nomu pigghiatu diđđî Linus Torvalds, cchì pinsava cchì "Linux" jèra troppu egoisticu, erajèra ''Freax'', na mmiscata ntratra "free", "freak" ejé "x", p'innicariinnicàri megghiu cacchì erajèra nu'n sistema [[UNIX]]-like.
Cu luCcû nomu "Linux" spissu si ìnnica sgarrannu luu [[sistema upirativu]] [[software lìbbiru|lìbbiru]] spurmintatu ncapu [[kernel Linux]] ejé sistema [[GNU]], cacchì secunnu na banna dâđđâ cumunitàti nfurmatica s'avissi pippì chistu aà chiamarisi "GNU/Linux" siccomu livannu [[GNU]] scanciannulu ccû Plan9 si pò avìri 'n sistema "Plan9/Linux".
== Stòria diđđî Linux ==
=== L'accuminzagghia ===
[[File:Ubuntu_9.04_Jaunty_Jackalope.png|thumb|300px|Comu si prisenta luu monitor cu Linux ejé [[Gnome]] nstallatu]]
Linux vitti luciluçi ntô'ntò [[1991]] grazzigrazzî ôau carusu studenti [[Linus Torvalds]], ntô'ntò mentri luu pruggettu [[GNU]] nascìu ntô'ntò [[1984]] pippì vulìri diđđî [[Richard Stallman]]. Torvalds, appassiunatu diđđî prugrammazzioniprugrammazziuni, nun'un erajèra priatu dûđđû sistema upirativu [[Minix]] (sistema upirativu [[Unix-like]] fattu pêpp'ê scòli, scrivutu diđđî [[Andrew Tanenbaum]], prufissuri urdinariu diđđî Sistemi diđđî Riti aà l'universitati diđđî [[Amsterdam]]), pippì chissuchistu vòsi farifàri nuun [[kernel]] ca cc'avìa pippì scupu l'arricriarisi ejé studiari comucòmu funziunavafunonziava luu sòssò novu [[computer]] (nuun [[80386]]), addupirannu luu sistema diđđî pirmissu [[GNU]].
PôPpô fattu cacchì laa licenza diđđî [[Minix]] nun'un pirmittìa laa rivisionirevisioni dûđđû [[software]] eccettu pippì mutivi didattichi, [[Linus Torvalds]] pinzau diđđi spurmintarispurmintàri luu sòssò kernel sanu sanu. PiPpì farlu addicidìudicisi diđđî usariusàri laa [[GNU General Public License|licenza GPL]], pippì farifàri 'n -manèra cacchì tutti putìanu cuntribbuiricuntribbuìri ejé addupirarlu libbiramenti. Linux ê primi tempi erajèra sulu nuun [[emulaturi di tirminali|emulaturi đđî tirminali]] scrivutu 'n -[[C (linguaggiu)|C]] ejé [[assembly]], sinza appujarisi a nuun sistema upirativu. L'emulaturi diđđî tirminali facìa pàrtiripartìri ejé cumannava duiđđui [[thread]], unu pippì mannarimannàri signali âà porta siriali ejé l'àutru pippì pigghiarlipigghiarili, quannu appoi Linus àppi laa nicissitati diđđî lèggirileggìri ejé scrivìri file nti'ntà nuun discu, stu emulaturi fu fattu 'n -manèra cacchì putìa criaricriàri [[filesystem]]. Alleggiu alleggiu stu prugramma si ìju trasfurmannu nti'ntò nuun sanu [[kernel]] cacchì putìa gistirigistìri nuun sistema upirativu ejé Linus attaccau aà pigghiaripigghiàri nfurmazzioninfurmazziuni ncapu ê spicifichi [[POSIX]], addumannannu ajutu ntô'ntò [[newsgroup]] comp.os.minix ntô'ntò pupulari [http://groups.google.com/groups?hl=en&selm=1991Aug25.205708.9541@klaava.Helsinki.FI missaggiu] dûđđû [[25 di austu|25 đđî Austu]] [[1991]]. Laa prima virsioni dûđđû kernel Linux, laa 0.01, vinni pubbricata nti'ntà internet luu [[17 di sittèmmiru|17 đđî Sittèmmiru]] [[1991]] ejé laa secunna ntô'ntò [[uttùviruUttùviru]] dûđđû stissu annu.
AÀ [[Torvalds]] piacìachiaçìa chiamarichiamàri ''Freax'' luu [[kernel]] unniunnì stava travagghiannu, ma aà [[Ari Lemke]], assistenti dâđđâ [[Helsinki University of Technology]] cacchì c'avìa dunatu luu spazziu [[FTP]] pôppô pruggettu (''ftp.funet.fi''), piacìuchiaçìu dunari âà [[subdirectory]] luu nomu altirnativu diđđî travagghiu ''Linux''.
Nzinu dâđđâ virsioni 0.01 si putìa [[cumpilaturi|cumpilari]] ejé fari pàrtiri laa [[shell]] GNU [[Bash]]: cc'erajèra nuun sistema upirativu minimali d'unniđđî unnì pirò putìanu accuminzariaccuminzàri assai migghiuramentimegghiuramenti. AÀ l'accuminzagghia s'avìa luu bisognu diđđî nuun computer cuccû [[Minix]] pippì cunfiguraricunfiguràri, cumpilaricumpilàri ejé nstallarinstallàri Linux (nzinu âà virsioni 0.10, laa 0.11 putìa vèniri cumpilata diđđî Linux stissu), picchì addupirava luu filesystem dûđđû sistema unni s'appujava. Prestu li sistema Linux furu megghiu diđđî Minix comu funziunalitati, Torvalds ejé àutri sviluppaturi diđđî Linux abbissanu luu sò kernel pippì fallu funziunari chêcchê cumpunenti [[GNU]] ejé li prugrammi user-space pippì fari nu sistema upirativu cumpletu, funziunanti ejé lìbbiru.
=== '''"Linux is obsolete"''' ===
LuU [[29 di jinnaru|29 đđî jinnaru]] [[1992]] [[Andrew Tanenbaum]], auturi diđđî [[Minix]], prubbabbirmenti siddiatu dûđđû forti ntiressi a viriri Linux ntô'ntò newsgroup dûđđû ''sòssò'' sistema upirativu scrivìu nuun missaggiu côccû titulu "''LINUX is obsolete''" (LINUX jè obsulitu). NtôNtò ''post'' Tanenbaum criticava l'architittura monulitica dûđđû [[kernel Linux]] ejé laa sòssò scarsa purtabbilitati. [[Torvalds]] c'arrispunnìu subbitaniamenti arribbattennu puntu pippì puntu aà Tanenbaum, sminuzziannu chiossaicchiùassai minixMinix ejé luu sòssò auturi facennu na stòrica ''flame war'' cacchì tutt'òioji si pò asciariasciàri ncapu aà diversi siti web.
=== Linux ejé laa riti ===
Ntâ primavera dûđđû [[1992]] l'[[hacker]] [[Orest Zborowski]] arriniscìu a fari funziunari luu [[X Window System|server X]] ntâ virsioni 0.13 diđđî Linux. Pi fari stu fattu Orest àppi fari funziunarifunziunàri tutta laa struttura dêđđê ''Unix Domain Socket'' nnispinzàbbili a X Window i ergu nu primu liveddu ''socket'' unni vinni appoi custruiuta tutta laa struttura diđđî riti diđđî Linux. Riarmenti tuttu avìa statu fattu n manèra tanticchiedda cunfunnusa ejé nun avìa statu ntigratu bonu dintra luu [[kernel]] ma Linus accittau luu stissu laa [[patch]], picchì cu chista era pussibbili putìri sia addupirari X, sia videmma addupirari sta struttura pippì dutari Linux diđđî nu ''stack'' diđđî riti. Cuntenti dâ nuvitati lassau, doppu laa virsioni 0.13, laa 0.95 sinza pinzari a tutti li prubblema diđđî sicuranza cacchì laa riti avissi causatu. P'abbissari sta cosa ntê dui anni cacchì passanu dâ 0.95 â 1.0 Linus àppi a addupirari sia n'àutru nùmmaru p'innicari luu ''liveddu diđđî patch'' sia li lèttiri diđđî l'alfabbetu (nzinu â virsioni 0.99.15Z, 0.99 15° liveddu diđđî patch, ''rivisioni Z'').
=== La virsioni 1.0 ===
LuU [[14 di marzu|14 đđî marzu]] [[1994]] luu 16° liveddu diđđî patch dûđđû kernel 0.99 addivinìu Linux 1.0. Fu luu stissu Linus Torvalds aà prisintari laa prima virsioni ''stàbbili'' dâđđâ sòssò criazzionicriazziuni nti'ntà l'Universitati diđđî [[Helsinki]].
=== ÒiOji ===
ÒiOji, Torvalds cuntinua a diriggiri luu sviluppu dêđđê kernel, ntô'ntò mentri àutri banni dûđđû sistema, comu li cumpunenti GNU, sunnu fatti spartutamenti. Luu compitu diđđî furnìri nu sistema cumminatu, cacchì avìa tutti li cumpunenti diđđî basi chê ntirfacci grafichi (comu p'asempiu [[GNOME]] o [[KDE]], cacchì pê fatti sò si jèttunu ncapu a laa prisenza diđđî l'[[X Window System]]) ejé cô [[software]] appòicativu, veni ora svurgiutu dêđđê distribbuzzioni. Ntô'ntò [[1996]] vinni scigghiutu comu logu ufficiali diđđî Linux nu [[pinguinu]] addisignatu diđđî [[Larry Ewing]] a cui ci vinni dunatu luu nomu diđđî [[TUX]], comu accurzata diđđî Torvalds UniX. Àutri genti sustenunu cacchì si tratta d'accurazata diđđî TUXedo cacchì ntô'ntò [[ngrisi]] significa comu "bunaca bona ejé crivatta" a causa dâ culurazzioni dûđđû corpu dûđđû pinguinu. Òi GNU/Linux arresta luu sistema upirativu prifirutu diđđî migghiara diđđî prugrammaturi spargiuti nti tuttu luu munnu, vèni addupiratu suprattuttu comu [[server]] nti ambienti diđđî pruduzzioni ma urtimamenti s'hà fattu putenti macari pippì ammenti [[desktop]], purtannu a laa nasciuta diđđî distribbuzzioni cuncurrenti cu [[Macintosh]] ejé [[Microsoft]]. Li cchiù addupirati ejé distribbuiti sunnu [[Ubuntu (Linux)|Ubuntu]], [[Linux Mint|Mint]], [[Debian]] ejé [[Knoppix]] (basati supra Debian), [[Red Hat Linux|Red Hat]], [[Fedora (Linux)|Fedora]] ejé [[CentOS]] (basati supra Fedora), [[Mageia]], [[Mandriva Linux|Mandriva]] ejé [[PCLinuxOS]] (basati supra Mandriva), [[Gentoo]] ejé [[Sabayon]] (basati supra Gentoo) ejé àutri cu depository propi o addirivati diđđî Slackware comu [[SUSE Linux]], [[Arch Linux]], [[Puppy Linux|Puppy]], [[Damn Small Linux|DSL]] ejé [[Google Chrome OS]] estrimamenti liggeri ejé usati pippì netbook o machini picca putenti.
== La mpurtanza diđđî Linux ==
GNU/Linux èjè luu prudottu diđđî appassiunati nnipinnenti spurmintatu pippì sèmprici sfida ntillittuali, sinza lazza cummirciali. Chissu hà fattu dui mpurtanti cunzaquenzi:
* primisi luu risurtatu uttinutu èjè laa cullabburazzioni diđđî migghiara diđđî prugrammatura spargiuti nti tuttu luu [[munnu]] (pi chistu veni vidutu comu li cchiù granni pruggettu cullabburativu dâ stòria diđđî l'òmu, nzèmmula a luu pruggettu diđđî Wikipedia).
* lu secunnu carattiri mpurtanti èjè laa "libbiralizzazzioni" dûđđû prudottu: GNU/Linux èjè nu [[software lìbbiru]] cacchì pirmetti ê utenti diđđî avìri a disposizzioni nu sistema upirativu cumpritamenti funziunanti sliatu dêđđê classichi lazza cummirciali.
LuU aspettu dâ libbirtati dûđđû prugramma metti ô centru l'utenti dunannucci laa pussibbilitati diđđî taliari ejé canciari li [[còdici surgenti]], laa pussibbilitati diđđî addupirari luu software pippì qualegghiè causa, laa pussibilitati diđđî arridistribbuirlu ntô'ntò furmatu urigginariu o canciatu. Luu sistema GNU/Linux èjè diđđî cunzidirari transparenti ejé cumpritamenti cunfiguràbbili, pippì chistu certiduni vòti, Microsoft Windows, darrèri nu velu diđđî simpricitati, ammuccia luu funziunamentu lòggicu dûđđû [[computer]] ejé laa mpussibbilitati diđđî uttiniri luu risurtatu cacchì si vulìa. Sta [[filosufìa]] pirmetti luu scanciu diđđî nfurmazzioni ntra l'utenti ejé li prugrammatura ejé havi comu rinèscita nu prudottu cacchì havi megghi pristazzioni nti certiduni cosi n cunfrontu ê attuali cuncurrenti cummirciali. GNU/Linux èjè cchiù picca jittatu diđđî l'àutri sistemi upirativi ê [[Virus (nfurmatica)|virus]] ejé n ginirali ê [[malware]] nfurmatichi pippì certiduni mutivi:
* la nfizzioni diđđî na machina, nurmalmenti, èjè circuscrivuta ô singulu utenti nun cumprumetti luu sanu sistema upirativu.
* quannu vèni discuprutu nu prubblema nti nu prudottu diđđî software lìbbiru s'havi laa patch (la curriggiuta) ntô'ntò giru diđđî picca uri o jorna rinnènnu vacanti li pussibbilitati diđđî nu virus diđđî trasiri nti tali purtusu.
* cu èjè cacchì sviluppa software malignu, ginirarmenti, va a nfittari luu megghiu nùmmiru diđđî machini pussibbili: datu cacchì laa spargiuta diđđî Windows èjè chiossai n cunfrontu a chidda diđđî sistemi upirativu jittati ncapu a Linux, luu malware n circulazzioni hà statu fattu pippì nfittari machini Windows, ntonzi nun cumpatìbbili cu Linux (sulu raramenti li virus sunnu multichiattafurma).
* Li utenti diđđî Linux sunnu picca nummarusi, ma assai cchiù priparati ticnamenti o canusciunu armenu li basi diđđî nu sistema upirativu, sunnu cuscenti diđđî zoccu fannu ejé sannu li risurtati cacchì vonnu pigghiari.
Ê nostri jorna, csi tuttu l'[[hardware]] èjè cumpatìbbili cu GNU/Linux.
Cci sunu praticamenti dui suluzzioni quannu l'[[eseguibbili]] diđđî àutri sistemi upirativi nun funziunanu: addupirari suluzzioni comu [[Wine]] oppuru jiri a firriari ntunnu ô prubblema ejé addupirari nu applicativu assumigghianti sviluppatu pippì Linux. Nti tutti dui li casi cci ponnu èssiri pussibbilitati diđđî falluta ejé svantaggi cacchì nun si pò fari a menu diđđî valutari casu pippì casu.
== Li distribbuzzioni diđđî Linux ==
Nun c'è na sulu virsioni diđđî GNU/Linux, ma cci sunnu diversi distribbuzzioni ô sòlitu spurmintati diđđî cumunitati diđđî sviluppatura o sucitati, cacchì priparanu ejé scegghiunu li pachetta diđđî mèttiri. Tutti li distribbuzzioni hannu n cumuni luu [[kernel Linux]], mentri s'addiffirìsciunu pippì l'accussiddittu "parcu software", zoè li pachetti priparati e/o silizziunati dêđđê sviluppaturi pâ distribbuzzioni stissa, pô sistema diđđî gistiuni dûđđû software ejé pê sirvizzi diđđî ajutu/manutinzioni uffruti.
Cci sunnu distribbuzzioni dirittamenti funziunanti dêđđê CD sinza cacchì veni addumannata laa nstallazzioni nti l'[[hard disk]], comu [[Knoppix]] ejé dirivati: vènunu chiamati distribbuzzioni "live" oppuru "desktop CD".
Li principali distribbuzzioni, ultra a chiddi già avanti ammintuati, sunnu:
* [[ALT linux]]
* [[DeLi Linux]] (distribbuzzioni assai bona pippì pc cu 32Mb diđđî Ram o cchiù picca)
* [[Dreamlinux]]
* [[Dynebolic]]
* [[Slax]]
* [[So.Di.Linux]]
*[[Ubuntu (Linux)|Ubuntu Linux]] (ntê varianti diđđî GUI [[Xubuntu]], [[Kubuntu]], [[Edubuntu]], [[Ubuntu Lite]])
* [[Yellow dog]] (pruggittatu comu sistema upirativu altirnativu pâ PLAYSTATION3, assai flissìbbili pippì zoccu sparti laa prugrammazzioni Gnome)
== Curiusitati ==
=== Prununzia ===
Assai pirsuni nun sunnu sicuri dâ prununzia dâ palora "Linux". Cci ponnu èssiri diversi cancianti, ma veni pippì norma prununziatu cu na "i" curta ejé ccâ prima sìlliba dura, comu nti "LIH-nucks".
=== Ntirfaccia Grafica ===
Ntê primi virsioni dûđđû sistema, Linux nun avìa ntirfaccia grafica. Tuttu si facìa cû "Terminal" scrivinnu cumanni. Li ntirfacci vinniru doppu, comu "cumpunenti" nstallati ntô'ntò sistema. Li principali virsiuna diđđî ntirfacci grafichi sugnu [[KDE]], [[Gnome]] ejé [[Xfce]]. Ancòi laa ntirfaccia èjè sulu pippì luu confort i èmmula li cumanni sutta laa forma grafica.
{{vidipuru1|Cumanni Linux}}
=== Virsioni '''Embedded''' ===
La granni spargiuta diđđî Linux ejé laa sò capacitati diđđî funziunari ntê pc a vasci pristazzioni hà nfruinzatu videmma l'[[alittronica]]. Ô jornu d'òi èjè pussìbbili asciari chip cumannati diđđî nu Os Linux minimali ma cumegghiè capaci diđđî simprificari assai laa rializzazzioni diđđî apparati rubbòtichi. N'asempiu diđđî na distribbuzzioni Linux addupirata pippì sistemi [[Sistema embedded|embedded]] èjè [[OpenWRT]].
=== Siparaturi ===
Ntâ passata diđđî nu sistema [[Windows]] a nu [[Linux]], arrisurta prubbabbirmenti avidenti laa diffirenza ntra li siparaturi dêđđê [[directory]]. Nti Windows s'addopira luu carattiri [[backslash]] ("\"); nti Linux, comu videmma nti tutti li sistemi [[Unix]] (comu puru nti àutri sistemi upirativi), s'addopira luu [[slash]] ("/"). Macari luu siparaturi diđđî pircursu ntê [[URL]] dêđđê diversi [[prutucolli di riti|prutucolli đđî riti]] (comu li nnirizzi internet) èjè custituiutu dûđđû slash; luu mutivu èjè cacchì li [[riti di computer|riti đđî computer]] ejé [[Internet]] hannu nasciutu ncapu a sistemi [[Unix]].
=== Software ===
Casi tutti li [[software]] dispunìbbili supra Linux sunnu lìbbiri cu licenza [[GNU]], ergu unu poti nstallari qualegghiè software sulu scrivennu nu cumannu cû luu nomu scigghiutu ntâ ntirfaccia terminal.
Asempiu, pippì nstallari "Amarok", nu litturi mp3:
<pre>apt-get install amarok</pre>
* [[Trinacria Linux]]
== Lijami diđđî fora ==
*{{en}}{{it}} [http://linuxpedia.netsons.org Linuxpedia (linuxpedia.netsons.org)] Nciclupidìa lìbbira didicata ô munnu GNU/Linux ejé Open Source n ginirali n lingua taliana
*{{en}} [http://www.kernel.org kernel.org] Luu situ ufficiali dûđđû kernel diđđî Linux
*{{it}} [http://www.linux.it Linux.it] situ dâ ''Italian Linux Society''. Pussedi n'alencu dêđđê [[Linux user group]] italiani, assai ducumintazzioni n italianu ejé àutri nfurmazzioni ncapu a Linux.
*{{it}} [http://www.linuxfacile.org Linux Facile] - Nu tutorial ntruduttivu a Linux rializzata diđđî [http://www.medri.org Daniele Medri].
*{{it}} [http://www.manualinux.com Manualinux] - Manualinux, luu manuali supra Linux rializzatu diđđî Cristiano Macaluso.
*{{en}} u [http://www.educ.umu.se/~bjorn/mhonarc-files/obsolete/ Lu post diđđî Tanenbaum ''Linux is obsolete'']
*{{it}} [http://a2.pluto.it/ Appunti diđđî nfurmatica lìbbira] - Rializzatu diđđî Daniele Giacomini, grannissima òpira supra Linux, luu [[Open source|software libero]] ejé laa [[nfurmatica lìbbira]].
*{{it}} [http://vandali.org/DanieleMasini/infolinux.php Nfurmatica ejé GNU/Linux] - Nu testu supra laa nfurmatica cu particulari riferimentu a GNU/Linux, rializzatu diđđî Daniele Masini.
*{{en}} [http://distrowatch.com Distrowatch] - Na lista cumpleta diđđî distribbuzzioni aggiurnata cuntinuamenti.
*{{it}} [http://www.linuxiso.it/ LinuxISO.it] - N'aggiurnatu alencu diđđî mirror ejé fonti diđđî ISO dêđđê cchiù diversi distribbuzzioni Linux.
*{{it}} [http://dazero.sourceforge.net/ldz.html LDZ] - Linux Di Zeru (LDZ), banna dûđđû pruggettu [http://dazero.sourceforge.net/ DaZero] cacchì furnisci tutorial assai basilari ejé nnirizzati a utenti finali diđđî Linux pippì nu usu supra desktop grafichi.
*{{it}} [http://www.ildn.net Italian Linux Distro Network] - È n'assuciazzioni cu diversi purtali pippì sustèniri li utenti Linux diđđî diversi distribbuzzioni.
*{{it}} [http://www.informaticalibera.it Informatica Libera] - È n'assuciazzioni taliana cacchì tratta diđđî Linux e, cchiù n ginirali, dâ [[nfurmatica lìbbira]].
*{{it}} [http://linux.html.it Linux diđđî HTML.it] - Laa sizzioni addidicata a Linux diđđî [http://www.html.it HTML.it]. Pubbrica artìculi diđđî apprufunnimentu ejé tutorials diđđî usu.
*{{it}} [http://www.linuxhelp.it LinuxHelp.IT] - Purtali lìbbiru addidicatu a GNU/Linux ejé ô software Open Source.
*{{it}} [http://digilander.libero.it/ddonline/confronto.htm Distribbuzzioni a paraguni]
*{{it}} [http://linux.collectiontricks.it/ Linux@P2P Forum Italia] - Wiki addidicatu a chiddi cacchì vonnu avvicinarisi ô munnu diđđî GNU/Linux, cu particulari arènza pippì chiddi cacchì hannu già espirienza cu li SO Windows.
[[Catigurìa:Linux]]
|