Naso (pòpulu)

Li tribbù dî Teribe, Naso o Tjer-di rapprisèntanu un gruppu ndìgginu chi s'attròvanu ntô nord-est di Panamà, spicificamenti ô livanti dâ pruvincia di Bocas del Toro, nta n'ària di 1.300 km². Stu tirritoriu cumprenni na granni parti dû basinu dû Ciumi Teribe e dû Ciumi San San. Ci sunnu circa 3.500 abbitanti. Si tratta di l'ùnicu gruppu ndìgginu dû paisi lu quali nun havi lu sò tirritoriu ligalizzatu e l'ùnicu gruppu ndìgginu di tutta l'Amèrica chi riteni na munarchìa.

Storia

Li primi abbitanti si stabbileru ntê banni allatu ê ciumi di Teribe, Changuinola e Sixaola; nta na riggiuni accuminzannu dû livanti dâ pruvincia di Bocas del Toro fini ô nord-est stremu dâ Costa Rica.

L'europeani canusceru sta genti, accuminzannu cu Cristòfuru Culommu quannu cci juncìu ê costi di Bocas del Toro pâ sò quarta spidizzioni, lu 6 di uttùviru dû 1502. Sta banna si chiamava Zorabaró dî ndìggini, ma doppu vinni chiamata di Culommu comu Carambarù.

Prestu ntô 1564, lu cunquistaturi spagnolu Juan Vásquez de Coronado, ntisu li nutizzî di na riggiuni chiamata Texbi, chi era ricca d'oru, però l'abbitanti di sti banni èranu assai ostili contra li spagnoli e si rifiutaru a fari parti dû sò duminiu spagnolu. Arrivau ê costi dâ riggiuni Teribe, e misi li nativi sutta la sò duminazzioni. Sta situazzioni cuntinuava duranti lu restu dû sèculu XVI.

Ô partiri dû sèculu XVII, ancura asisteru diversi gruppi ndìggini, canusciuti p'èssiri ostili e biliggirenti. Ntô 1604, lu cunquistaturi Diego de Sojo rinesci a cuntrullari sti gruppi abbicinu lu Ciumi Sixaola ma diversi gruppi nichi cuntìnuanu ârribbillàricci pî pròssimi cinquant'anni.

Duranti lu sèculu XX, veni ô tronu Lázaro Santana e risulta n'èbbica di paci e pruspiritati pâ riggiuni, prumuvennu la struzzioni. Doppu ca murìu sò figghiu, Simuni, veni dicisu d'aviri nu mètudu dimucràticu p'elèggiri li munarchi.

Pulìtica e cuvernu

Secunnu â tradizzioni, sulu l'òmini putìanu avanzari ô tronu. Quannu muría lu Re, lu tìtulu si trasfirìu ô frati cchiù vecchiu. Quannu nun cc'era cchiù frati, era lu turnu dû figghiu dû primu Re, chi finadora avissi avutu lu tìtulu di Prìncipi. Si la dinastìa s'accapava cumpritamenti, tutti l'òmini dâ tribbù putìanu vutari un novu Re di n'autra famigghia putenti dû paisi.

A stu mumentu lu cuvernu cumprenni na miscata di munarchìa custituzziunali e areditaria. Lu Re oi veni elettu dû pòpulu e ponnu essiri òmini o fìmmini (comu si pò vìdiri dâ riggina Rufina), però hannu âppartèniri â famigghia Santana, la dinastìa cuvirnanti nzinu dâ prima mitati dû sèculu XX. Lu Re si pò pèrdiri la sò pusizzioni pû menzu dû Consejo General del Pueblo, cûn quorum di 900 pirsuni, e p'essiri cunnunnatu sutta li liggi tradizziunali.

Lu palazzu riali s'attrova nta Sieyik, la capitali dâ riggiuni. Lu Re nun havi li mpegni d'amministrazzioni o dâ giustizzia, ma sunnu chiutostu cirimuniali e dâ cumunitati.

Lista di re ricenti

Bass Lee Santana
Santiago Santana
Santiago Santana, hijo
Chalee Santana
Francisco Santana
Lázaro Santana - (? - 1973)
Simeón Santana - (1973 - 1979)
Manuel Aguilar (riggenzia) - (1979 - 25 di aprili dû 1982)
Rufina Santana - (25 di aprili dû 1982 - 30 di giugnettu dû 1988)
César Santana - (30 di giugnettu dû 1988 - 31 di maiu dû 1998)
Tito Santana - (31 di maiu dû 1998 - )

Dimugrafìa

Ntradel st'ària càmpanu circa 2.343 abbitanti, spartuti tra 11 cumunitati:

Ntô Ciumi Teribe: Bonyic, Kuikin, Santa Rosa, Sieyik, Sieyikin, Solón y Sori.
Ntô Ciumi San San: Drury, La Tigra, Loma Bandera y San San.
Nt'autri banni: Charagre y Yorkin.

Si stima ca asìstinu 1.000 abbitanti fora di stu tirritoriu, spiciarmenti ntâ citati di Changuinola.

Cultura

Li naso pràticanu l'agricultura e la pisca di subsistenzia. L'abbitanti pàrranu l'idioma teribe, puru siddu la maggiuranza pàrranu la lingua spagnola videmma.

Tanti assicùtanu la riliggiuni cattòlica, puru siddu tradizziunalmenti crìdinu di Sbö, Diu supremu y auturi dâ criazzioni dû munnu. Ò stissu tempu tanti crìdinu ca la Granni Nanna cci uffri prutizzioni e sustanza.

Càmpanu nta casi fabbricati di lignu, cannu e fogghi di palma. Vennu fabbricati auti pi prutiggirisi contra li ndunnazzioni dû ciumi Teribe.