Umanèsimu

L'Umanismu (o Umanèsimu) è dd'èbbica, idintificata cû Quattrucentu talianu, ca segna la nisciuta dû Mediuevu ‘n campu culturali e lu nizziu di lu Rinascimentu ‘n cui l'omu va a èssiri lu puntu di rifirimentu dâ ntera riartati.

L'omu vitruvianu di Liunardu da Vinci

L’umanisti

Chiddi ca vìnniru ‘n siquutu difinuti Umanisti, ossia li cultura quattrucintischi dû latinu clàssicu, chiamaru umanèsimu lu sô muvimentu, traennu tali nomu dâ palora latina Humanitas, la quali sta a significari «tuttu zocch’è dignu di l'omu e ca lu faci civili, jisànnulu susu la barbarie».

Li littrati dû ‘500 ritìnniru ca l'omu avissi junciutu l'apici di l’'humanitas nta l'èbbica clàssica, li tistimoni dâ quali foru Ciciruni, Virgiliu, Tacitu, Titu Liviu; ‘n accordiu cu chiddi, ritìnniru ca la civirtati avissi junciutu sulu ddi pòpuli c’apprinneru a parrari latinu, lassannu tutti l’àutri immersi/mmirgiuti ntê tinebbri dâ barbarie: cunferma di chistu era lu mbarbarimentu di l'uccidenti europeu virificatu duranti lu mediu evu, quannu li vulgari avìanu succhiantatu la lingua di Roma. Sulu la Crèsia avìa sarvaguardatu lu latinu, ma nun chiddu dî clàssici, benzì lu tardu latinu ditiriuri, tramiti tra lu latinu clàssicu e chiddu parratu cu nfrissioni riggiunali prima e, cchiù tardu chî vulgari.

Danti stissu, cummintu prupugnaturi dû vulgari, usau nu latinu ntô quali è evidenti la ricerca stilìstica dâ prupitati e di l'eliganza, carattirìstichi dâ megghia tradizzioni clàssica. Cu però subbìu a funnu lu fascinu di l'antica lingua fu lu Pitrarca, a tali puntu di putiri èssiri cunziddiratu, nzèmmula a l'amicu Boccacciu, nu pricursuri di ddu cultu dâ classicitati ca custituìu l'essenza dû spìritu umanìsticu.

Ntô ‘400 l'omu cultu e lu scritturi èranu (sècunnu lu Salutati) sulu chiddi ca sapìanu usari lu latinu, ma nun la lingua litùrgica o chidda sculàstica, a li voti addirittura aciancata ô vulgari, benzì chiddi ca si sirvìanu dâ lingua di Ciciruni e di Virgilio. ‘N tali òttica li càrrichi civili putìanu spittari a bonu drittu sulamenti a cu sapissi ridiggiri littri e rilazzioni ‘n latinu clàssicu. Supra tali basi surcìu la nova civirtati umanìstica: lu latinu sculàsticu, nzinu a ddu mumentu nzignatu pi cunzèntiri ê juvini abbiati â carrera ccrisiàstica o nutarili la littura dî testi e la stisura dî ducumenti, divinni la basi pi nu studiu cchiù apprufunnutu dâ lingua, tali di pirmèttiri na pirfetta e ìntima cumprinzioni dû spìritu e nun solu dî palori di l’antichi scrittura. Di tali primissa happi però urìggini videmma lu disprezzu ca li novi littrati nutrìanu/nutricàvanu ntê cunfrunti di chiddi ca, trascurannu la cultura clàssica, si didicàvanu a àutri studi o, peiu ancora, scrivìanu ‘n vulgari.

Chistu richedìa videmma nu novu modu d’affruntari lu studiu dâ storia, nu maiuri ricursu ê fonti e a li resti antichi: a stu rinnuvamentu dî studi stòrici si didicaru umanisti dû calibbru di Flaviu Biunnu.

Dû triunfu dî studi umanìstici lu muvimentu pigghiau adunca lu nomu e poichì pariù a ddi littrati d’aviri finarmenti arrinisciuti a libbiràrisi dî formi dâ barbarie, fu ‘n siquutu chiamatu Rinascimentu a significari ca l'umanitati, doppu sèculi di aggrancari ntillittuali avìa finarmenti rinasciutu a na nova, luminusa asistenza. È chistu lu significatu funnamintali di l'umanèsimu, muvimentu ca tanta mpurtanza happi ntô sviluppu dâ sucitati muderna. Ancora oi, nfatti, si parra di "studi umanìstici", e si riteni viramenti culta la pirsuna ca, puru avennu scigghiutu àutri campi d’attivitati, basa però la sô cultura supra lu studiu dî clàssici.

Oltri lu pinzeru mediuevali

L'umanèsimu, natu ‘n Italia, si diffunnìu appoi ‘n tutta Europa (nun è veru); lu studiu dî clàssici sustituìu, lu nzignamentu ccrisiàsticu mediuevali, basatu supra li sacri Scritturi e supra la sculàstica: tiuluggìa e filosufìa mediuevali aristutèlica (Buezziu, Grigoriu Magnu, Scotu). Novi idei, favuriti macari dâ mminzioni dâ stampa (1450), accuminzaru a circulari, e l'omu abbannunau lu misticismu mediuevali pi vòrciri la propia attinzioni a zoccu lu circunnava.

‘N effetti, lu cuncettu di l'asistenza di n’"etati di menzu", ntisa comu pirìudu scuru e turbbulentu, carattirizzatu di na ginirali dicadenza, è fruttu dâ cultura umanìstica e rinascimintali, ca ntinnìa riculligàrisi a l'etati clàssica, cancillannu nu millenniu di storia. Oi lu tèrmini mediu evu havi addimuratu nta l'usu, puru siddu s’havi oramai supiratu lu judizziu umanìsticu ntigrarmenti nigativu, poichì sununu nun nigàbbili li faticusi sìntisi upirati, duranti tali pirìudu, tra li tradizzioni e li stituzzioni rumani, l’apporti dâ cultura cristiana e li stituzzioni dî pòpuli "barbari", accussì comu è di nutèvuli mpurtanza la funzioni splicata dî munasteri, quali scrigni dâ vistiggia dâ cultura clàssica, la rinascita culturali carulingia, la diffusioni dâ filosufìa greca e ‘n particulari di l'aristutilismu.

Nun abbisogna scurdàrisi ca fu propiu la scummigghiata dî testi clàssici, dî quali li mònuci s’avìanu faciuti custodi, a dari l'abbii â cultura umanìstica. Tali testi avìanu statu spissu ubbliati, e talora altirati, pirchì li mònici nun avìanu esitatu a cinzurari parecchî òpiri pi mutivi ètici, o poichì li ritinìanu ‘n antìtisi câ duttrina cristiana. Purtroppu a causa di tali cinzura tanti testi jeru pirduti, o pirchì judicati nun murali, o pirchì ritinuti nùtili, o picca mpurtanti vìnniru erasi unni riutilizzari la prizziusa cartapècura (palinzesti) oppuru foru arduti ‘n quarchi ncendiu o dispersi duranti li scurrerii barbàrichi.

Abbisogna però cunziddirari la funnamintali diffirenza tra l'omu mediuevali e l'umanista. Lu stili dimisu dû latinu, ‘n effetti, era videmma fruttu di na mutata sinzibbilitati dî spìriti, duvuta ô sintimentu cristianu c’avìa rivuluzziunatu prufunnamenti la spiritualitati. Duranti lu mediuevu, la pircizzioni dî cosi divinni cchiù uniformi, cuncritànnusi ntô sintimentu di Diu, mentri la murali assuggittau ogni judizziu e ogni sintimentu. La lutta, svurciuta duranti l’àutu mediuevu, p’addifènniri lu pinzeru cristianu di l’eresii, ditirminau lu privaliri dâ fidi supra la raggiuni.

Sulu ntôn sècunnu tempu, ricircannu na justificazzioni razziunali a li dogmi dâ fidi, si tintau di cunciliari li testi sacri câ duttrina aristutèlica (Sant'Austinu, San Tomasi d'Aquinu, Platoni, Aristòtili) e platònica. L'assimilazzioni di l'aristutilismu purtau a na cuncizzioni di l'universu comu accabbatu e ô giocintrismu. L'omu s’abbituau a cunziddirari ogni fattu prucidennu dû particulari ô ginirali e, pi sèculi, accittau acriticamenti li cuncetti sustinuti dâ duttrina ufficiali prupugnata dâ Crèsia. Lu spìritu di l'omu cultu ‘n ogni sô manifistazzioni, avìa a èssiri vurciutu a l'edificazzioni murali, la stissa arti avìa a èssiri menzu d’elivazzioni e di nzignamentu murali. Lu dugmatismu mpirau ma fu d'àutra parti la forza ca cunzintìu â Crèsia di mantèniri lu propiu primatu, cummattennu l’eresii e ditinennu lu monopoliu dâ cultura. Nfatti, è assai cchiù fàcili cuvirnari nu pòpulu gnuranti e eruditi cunzinzenti pirchì furgiati â scola ufficiali.

Però â fini dû ‘300 l'omu era oramai maturu pi circari novi risposti, macari diffirenti dû nzignamentu canònicu. Fu tannu ca fu riprupunutu lu platunismu, ca già Tomasi d'Aquinu avìa circatu di ntigrari a l'aristutilismu. L'umanèsimu poni ô centru dâ rifrissioni nun cchiù Diu ma l'omu, si devi nfatti a l’umanisti la scummigghiata dû senzu stòricu e dâ filoluggìa

Lu passaggiu a l'etati dâ raggiuni

L’umanisti, mmeci, prupugnàvanu n’universu nfinitu, privu dûn centru, ca s’uppunìa quindi a lu giocintrismu, e ntô quali la Terra era mòbbili, ô pari di l’àutri corpi cilesti, scardinannu ‘n tali modu unu dî punti funnamintali di l'aristutilismu. La Putenza dâ Raggiuni privalìu supra la fidi e si sviluppau lu principiu dâ libbirtati murali comu menzu d'elivazzioni di l'omu e dâ libbirtati ntillittuali ca ci cunzenti di canùsciri e di duminari la natura. L’umanisti affirmaru ca videmma la storia havi a èssiri vagghiata sècunnu li fatti ducumintati, asircitannu libbirtati di crìtica e di judizziu, e nun siquennu acriticamenti li cumminzioni tradizziunali, e ribbadennu altresì ca la scenza nun havi cchiù a acciari li propî basi ntê dogmi e supra li cuncetti cristallizzati dâ tradizzioni, benzì ntâ spirimintazzioni.

Nizziau ‘n tali modu la scenza muderna scummigghiata di l'eclètticu Liunardu da Vinci. L'omu di l'umanèsimu si vurcìu a l'universu razziunarmenti, senza idei pricuncetti, esaltannu la propia ndividualitati ntôn munnu ‘n cuntìnuu mutamentu. L'umanista ‘n tali modu scanciau li cirtizzi rassicuranti di l'omu mediuevali câ ncirtizza, l'anzia e la nquitùtini esistinziali di l'omu mudernu. L'umanèsimu nun fu quinni surtantu amuri dâ cultura clàssica, ma macari cuscenza dâ libbirtati di l’omu e dâ capacitati di st'ùrtimu di svinculàrisi di l’idei pricuncetti.

L’effetti di tali finòminu si palisaru cchiù tardu câ riforma prutistanti, cu l'elabburazzioni dû Machiavelli ca svinculau la murali dâ pulìtica, cû rinnuvatu firvuri dî studi fìsici, astronòmici e scintìfici ‘n ginirali. Lu prugressu mudernu happi adunca nizziau cu l'èbbica di Liunardu (1452 – 1519), Galileu, Kepleru. Lu studiu entusiàsticu di l’òpiri dî granni autura latini, addimurati pi sèculi sipilluti ntê bibliotechi abbazziali, e di l’autura greci ripurtati ‘n uccidenti di Custantinòpuli, purtau ddi studiusi làici a staccàrisi dâ mintalitati mediuevali, ma paradussarmenti, lu gustu pi l'eliganza furmali, la musicalitati, lu disideriu d’emulazzioni, la ricerca dû spìritu di l’antichi l’ammuttau a usari privalintimenti na lingua faticusamenti apprinnuta supra li libbra, ma lu cui spìritu ci arristava, ntâ quasi tutalitati dî casi, alienu, poichì lu sô pinzeru, benchì furmarmenti espressu ‘n latinu, nun era intimamenti tali.

Chistu cunnannau l’òpiri dâ maiuri parti di sti littrati, liggiuti sulu di na sparuta minuranza culta, a l'obbliu; nun però, chiddi dû Pitrarca, lu quali, latinista e umanista ‘n spìritu, puru ritinennu li sò puisìi ‘n vulgari sìmprici "nugae" (bazzèculi) affidau propiu a chisti, di tutti cumprinnuti, e nun a l’òpiri latini, la sô fama di pueta.

L’umanisti sustìnniru pi circa un sèculu la nicissitati di l'usu dû latinu comu lingua littraria, ma già â fini dû ‘400 cû Pulizzianu e lu Magnìficu e ntô ‘500 cu Ariostu e Machiavelli, la lingua parrata si cunfirmau comu lingua littraria.

Li novi urizzonti

Arcuni fatti stòrici favureru lu diffunnìrisi di l'umanèsimu: li Còncili di Firrara e di Firenzi (1438 – 1439) nditti p’unificari la crèsia Urtudossa e Rumana, richiamaru ‘n Italia valenti studiusi c’arruspigghiaru lu ntiressu nun sulu pi l'antichitati rumana, ma videmma pi chidda d'urienti. Quannu appoi Bisanziu cadìu ‘n manu a li turchi (1453) òmini di granni cultura si rifuggiaru ‘n Italia, purtannu cu iddi ricchi bibliotechi e grapennu scoli.

N’àutru fatturi ca favurìu l'affirmàrisi di l'umanèsimu, fu lul diffunnìrisi dî principati e, cu chisti, dû finòminu dû micinatismu; Nàpuli, Firenzi e la Roma dî papi-re divìnniru altrittanti centri dâ civirtati umanìstica.

Lu firvuri umanìsticu grapìu novi urizzonti supra cui s’avissi appoi funnatu la cultura muderna: si penza - sulu pi citàrinni arcuni - â filoluggìa, ca purtau a lu ricuperu di nummarusi testi antichi e â cumprinzioni di l'esiggenza di ripristinàrinni, unni nicissariu, la forma urigginali (Niccolò Niccoli dittau li normi pâ ricerca dî manuscritti); ô ricuperu dâ filosufìa platònica contrapposta â filosufìa aristutèlica ca pi sèculi avìa duminatu lu pinzeru filusòficu ("ipse dixit"...); a nu novu cuncettu dâ storia e dâ crìtica, c’affirmava la ndipinnenza dû judizziu umanu dâ priscrizzioni e di l'upinioni riliggiusa; a l'archioluggìa, "mmintata" dû rinatu ntiressu pâ civirtati clàssica (unu dî primi archiologgi fu Flaviu Biunnu); a l'architittura, ca fu ntiramenti rivuluzziunata dâ scummigghiata di Vitruviu.

Macari la puisìa latina risurcìu pi quarchi dicenniu, attruvannu accenti nun sulu furmarmenti squisiti, ma videmma sinceri ntô Puntanu e ntô Sannazzaru.

L'Umanèsimu cuntimpuràniu

A latu dû significatu dâ palora Umanèsimu, ntinnuta comu pirìudu stòricu, arcuni autura cuntimpurànei nn’allargaru lu significatu, accussì ca putemu difiniri umanisti tutti ddi currenti ca pruclamaru la sulidaritati e la libbirtati di scigghiuta di l'èssiri umanu. Tra chisti si ponnu annuvirari:

• Sartre, comu asempiu di umanèsimu asistinzialista; si leggi p’asempiu lu sô testu L'asistenzialismu è n’umanismu;
• Maritain, comu asempiu di Umanèsimu Cristianu;
• Ernst Bloch, Rudolfu Munnolfu e Herbert Marcuse, comu asempiu di Umanèsimo Marxista, ‘n cui si ntirprètanu li scritti di Marx, suprattuttu chiddi d’etati juvanili, ‘n chiavi umanista;
• Silu, scritturi argintinu, funnaturi e ideòlugu dû Novu Umanèsimu.