Guerra civili miricana
La Guerra civili miricana (megghiu canusciuta cumu Guerra civili statunitenzi), nota videmma comu Guerra di sicissioni, vinni cummattuta ntê Stati Uniti dû 1861 ô 1865 tra li Stati sittintriunali, abbituarmenti ndicati comu USA, l'Unioni, lu Nord, o li Yankees, e na parti dî Stati sicissiunisti miridiunali, pî quali vali sulitamenti la ndicazzioni di Cunfidirazzioni dî Stati di Mèrica (CSA), la Cunfidirazzioni, lu Sud, li Ribbelli, o li Dixies.
Quatru ginirali
cancia
Ntâ prima mitati di l'800, lu prubblema dâ schiavituti dividìu li Stati Uniti. La schiavituti avìa scumparutu ntô nord ndustrializzatu, li cui prudutti èranu prutiggiuti dî dazzi, e ca anzi accugghìa li schiavi fuggitivi c’attruvàvanu mpiegu ntâ ndustrìa comu manudòpira a vasciu costu, ma la schiavituti parìa nun eliminàbbili ntô Sud, privalintimenti agrìculu, c’avìa mantinutu attivi li scanci ecunòmici câ matripatria britànnica.
Li chiantatura di cutuni e li pruduttura di tàbbaccu dû Sud nun putìanu fàciri a menu (‘n n'èbbica di carenza assuluta di miccanizzazzioni) di manu d'òpira a bon prezzu mentri li dazzi, chî quali lu Nord prutiggìa li propi prudutti, facìanu dammaggiu a li cummerci dî Stati miridiunali.
Lu cuntrastu tra schiavisti e antischiavisti si fici sempri cchiù aspru/àspiru. La burghisìa citadina dû Nord prisintava l'abbulizzioni dâ schiavituti comu n’òbbricu murali e na nicissitati nazziunali. Li cchiù addumati dî schiavisti appuiaru la sicissioni dû Sud di l'Unioni p’addifènniri l'autunumìa, macari liggislativa, dî Stati c’avìanu furmatu la primitiva Cunfidirazzioni. La guerra civili apparìa nun evitàbbili videmma a l’abbulizziunisti dû Nord, ca funnaru lu partitu ripubbricanu.
Lu prubbrema di l'abbulizzioni di parti di Washington dâ liggislazzioni ca cunzintìa ‘n certi Stati la schiavituti, esurbitava sècunnu tanti citadini dû Sud dû prubbrema squisitamenti murali dâ licitati o menu dâ schiavituti.
Unu dî principi supra cui s’avìa basatu lu primitivu Pattu ca ntô XVIII sèculu avìa purtatu â nascita di l’USA era zoccu cuncidìa nu risirvatu duminiu liggislativu dî sìnguli Stati ‘n materia civili, cummirciali e pirfinu pinali (cumprisi ditirminati formi d'umicidiu), a tutali schiusioni dâ liggislazzioni fidirali ca, mmeci, tinnìa a allargari ntô XIX sèculu lu propiu raiu di ntirventu e a ntramèttirisi ‘n arcuni sitturi ca nzinu a tannu avìanu ristati propi dî Stati. La libbirtati di mantèniri na liggislazzioni ca cunzintìa l'ubbrobbriu dû schiavismu era ritinutu – a dda banna dû tema spicìficu – nu nun rinunciàbbili drittu di na parti dî Stati (nun tutti dû Sud) e comu tali la schiavituati addimurau nfatti, nzinu ô terzu annu dâ Guerra civili, ‘n vicuri ‘n certuni Stati ca s’avìanu uppunutu militarmenti cû Nord ô prucessu sicissiunista ntintatu di na parti dû Sud.
La custioni dâ schiavituti
cancia
La custioni dâ schiavituti eccitau cirtamenti l'upinioni pùbbrica e la mubbilitau ma fu lungi dû custitùiri la causa strutturali dâ guerra civili c’avissi di ddà a picca spluduta. La causa riali nfatti, cu na certa simprificazzioni, cunzistìa ntâ vuluntati dî Stati dû Sud di cunzirvari (macari a priscinniri dâ materia dû cuntènniri) li propi privileggi liggislativi e d’evitari ca lu Cuvernu fidirali a Washington nni limitassi nun liggittimamenti la purtata.
Garibbardi (a puru tìtulu asimprificativu), puru cuntattatu d’ Abraham Lincoln affinchî assumissi lu cumannu dî forzi armati uniunisti ntô mumentu ‘n cui lu Prisidenti accuminzau a dubbitari dî capacitati di George B. McClellan, rifiutau cu na pricisa lòggica la pruposta pirchî li raggiuni dâ sô simpatìa (e, ô pari sô, di Mazzini) pû Sud era di circari, ‘n misura nun trascuràbbili, ntâ sô ustilitati versu li tinnenzi accintratrici statalìstichi (nun pirsunificati ‘n stu casu dû Nord), ca lidìanu a sô modu di pinzari li principi d’autunumìa ‘n cui iddi firmamenti cridìanu, senza scurdàrisi la scarsa simpatìa ca quasi tutti li patrioti ripubbricani taliani happiru pû diriggismu ecunòmicu e pû prutizziunismu e la sô simpatìa mmeci pû libbierismu ecunòmicu ch’era carattirìsticu dî Stati dû Sud statunitenzi.
Nun ammancaru pirsunalitati ca mmeci judicaru (e siquìtanu a judicari ancora òi) la custioni dâ guerra di sicissioni ‘n tèrmini di pura e sèmprici ustilitati pû stitutu dâ schiavituti, trascurannu àutri cunziddirazzioni di caràttiri cchiù ecunumicìsticu, tantu ca sarìa mpussìbbuli fàcirisi nu propiu judizziu basànnusi sclusivamenti supra li dichiarazzioni e li scritti di ntillittuali e pulìtici dû XIX e dû XX sèculu.}}
L'abbulizziunista ripubbricanu Abraham Lincoln fu eliggiutt prisidenti ntô 1860. Li Stati dû Sud, ntô 1861, dichiararu la sicissioni e si dèttiru nu novu cuvernu comu Cunfidirazzioni dî Stati di Mèrica (Confederate States of America, CSA). Lu 12 d’aprili di 1861, scattau la guerra di sicissioni, tra li Stati Cunfidirati dû Sud e li Stati di l'Unioni dû Nord. Lincoln prucramau la libbirtati di tutti li schiavi dû 1 di jinnaru di 1863, ma ntô 1863 cci fu na serî di vittorî sudisti e sulu a fatica lu novu cumannanti ‘n capu dî forzi uniunisti, lu ginirali Ulysses S. Grant, arriniscìu a abbuccari la situazzioni. Li sicissiunisti oramai travurciuti dâ crisi ecunòmica, subbiru na serî di scunfitti ntâ sècunna mitati dû 1864. Grant ntrasìu a Richmond e lu ginirali sicissiunista (ma puru iddu abbulizziunista) Robert E. Lee fu custrinciutu â risa/rinnuta (9 d’aprili di 1865) a Appomattox Court House (Virginia). N’anticchia doppu Abraham Lincoln fu assassinatu dûn sudista lu 14 d’aprili di 1865. Fu accussì vanificatu lu sô nòbbili pruggettu di riunificari murarmenti lu Paisi senza ricurriri a arcuna pulìtica di vinnitta/minnitta, o comu e gghiè affrittiva, ntê cunfrunti dî frati scunfitti dû Sud. Li vari Cuverni fidirali uptaru mmeci pi na pulìtica di signu diamitrarmenti uppostu e lu Sud, a longu prisidiatu militarmenti ‘n forzi, accuminzau a nèsciri sulu ê nizzi dû XX sèculu dâ divastanti crisi ecunòmica ‘n cui avìa sdirrubbatu, grazzî videmma â scummigghiata ntô sô suttasolu di mpunenti e ricchi jacimenti di pitruliu.
Analuggìi
cancia
Li causi ca purtaru â guerra civili miricana nun sunnu piculiari dû statu d'oltri-ucèanu ma s’attròvanu macari nta àutri Stati comu la Svizzera. Ccà, ntô 1847-48, s’happi la Guerra dû Sonderbund ca partìa dî midèsimi mutivazzioni di chidda miricana.