Apartheid

La palora apartheid significa ‘n lingua afrikaans "siparazzioni" e pari ca fu usata pâ prima vota ‘n senzu pulìticu ntô 1917 dû primu ministru sudafricanu Jan Smuts. Veni currintimenti usata pi discrìviri la pulìtica di sicricazzioni razziali ca lu cuvernu jancu sudafricanu stituìu ntô doppuguerra e c’addimurau ‘n vicuri nzinu ô 1990. L'apartheid fu prucramatu crìmini ntirnazziunali di na cumminzioni dî Nazzioni Uniti, vutata/butata di l'Assimbria Ginirali ntô 1973 e ntrasuta ‘n vicuri ntô 1976 "Cunvinzioni Intirnazziunali pi la Suprrissioni e a Punizzioni di lu Crimini di l'Apartheid" (International Convention on the Suppression and Punishment of the Crime of Apartheid) e fu ricintimenti nzirutu ntâ lista dî crìmini contra l'umanitati ca la Corti pinali ntirnazziunali pò assicutari.

L'apartheid ‘n Sudàfrica

L’urìggini

‘N Sudàfrica mentri li nìuri custituìanu l'80% circa dâ pupulazzioni, li janchi si dividìanu ‘n culoni d’urìggini ngrisi e afrikaner. St’ùrtimi, ca custituìanu la maiuranza dâ pupulazzioni janca, èranu di sempri faurèvuli a na pulìtica razzista.

Cu l’elizzioni dû 1924 vìnniru ntruduciuti ntô paisi li primi elimenti di sicricazzioni razziali. Ma ntô 1939 Smuts (ex capu dû cuvernu africanu) turnau ô putiri e lu nazziunalismu afrikaner nun potti prusèquiri lu sô pruggettu pulìticu.

Duranti la secunna guerra munniali un gruppu di ntillittuali afrikaner nfruinzati dû nazzismu cumpritau la tiurizzazzioni dû pruggettu di l'apartheid. La filosufìa di l'apartheid affirmava di vuliri dari a li vari gruppi razziali la pussibbilitati di cunnùciri lu propiu sviluppu suciali ‘n armunìa chî propî tradizzioni. Comu s’avissi vidutu, sta justificazzioni nun era ca nu paraventu pi na pulìtica razzista. Vinni criata n’urganizzazzioni sicreta pi prumòviri li ntiressi di l’afrikaner.

La stituzzioni di l'apartheid

Fu ntô 1948 (1954-1958) ca l'apartheid pigghiau difinitivamenti forma.

Li principali liggi ca mitteru ‘n pedi lu sistema foru:

• pruibbizzioni dî matrimoni ntirrazziali.
• liggi sècunnu la quali aviri rapporti sissuali cu na pirsuna di razza diversa addivintava nu riatu pinarmenti assicutàbbili.
• liggi ca mpunìa a li citadini di riggistràrisi comu janchi, nìuri.
• liggi ca pirmittìa di banniri ogni uppusizzioni ca vinissi etichittata dû cuvernu comu "cumunista". Sta liggi fu usata pi mèttiri foraliggi ntô 1960 l'African National Congress (ANC), la cchiù granni urganizzazzioni pulìtica ca ncludìa li nìuri, di stampu sucialista (ma nun cumunista).
• liggi ca pruibbìa ê pirsuni di diversi razzi di ntràsiri ‘n arcuni arei urbani.
• liggi ca pruibbìa a pirsuni di razzi diversi d’utilizzari li stissi facilitazzioni pùbbrichi (funtani, sali d'attisa etc.)
• liggi ca prividìa na serî di prubbidimenti tutti tinnuti a fàciri cchiù disfìcili/diffìcili pî nìuri l'accessu â struzzioni.
• liggi ca sanziunava la discriminazzioni razziali nta l’àmmitu dû travagghiu.
• liggi ca stituìa li bantustan, na sorta di "riservi" pâ pupulazzioni nìura, numinarmenti ndipinnenti ma ‘n rialtati èranu suttapunuti ô cuntrollu di lu cuvernu sudafricanu
• liggi ca privava dâ citadinanza sudafricana e dî dritti a chidda cunnessi l’abbitanti dî bantustan.

Ntô 1956 la pulìtica d’apartheid fu estinnuta a tutti li citadini di culuri cumprisi l’asiàtici. Nta l’anni 60 3,5 miliuna di nìuri, etichittati comu Bantù, foru sfrattati câ forza dî sô casi e nziggiati ntê "homeland dû sud" (Bantustan). Li bantustan èranu na specî di riservi cu cuverni nìuri ô nternu dû Sudàfrica, ‘n cui lu cuvernu vulìa ubbricari a li nìuri a trasfèririsi ‘n basi ê propî discinnenzi ètnichi. Li nìuri èranu privati d’ogni drittu civili e pulìticu. Putìanu friquintari sulu la stituzzioni di scoli agrìculi e cummirciali spiciali. Li nigozzi avìanu a sèrviri tutti li clienti janchi prima dî nìuri. Avìanu a aviri spiciali passaporti nterni pi mòvirisi ntê zoni janchi, pena l'arrestu o peiu.

La lutta contra l'apartheid

‘N nu primu tempu sia nìuri ca janchi (partitu unitu e partitu labburista), urganizzaru prutesti contra l'apartheid, ca vinìanu puntuarmenti affucati cu brutalitati dî forzi di sicurizza cuvirnativi. Ntô 1960 l'ANC nzèmmula a na scheggia dû gruppu di suli nìuri, lu Pan-African Congress of Azania, happiru a utilizzari la forza. L'ANC, c’avìa na sulida tradizzioni pacifista, si limitau a l’ubbittivi stratèggici comu distrùdiri li cintrali alèttrichi (mutivu d’arrestu dû futuru prisidenti Nelson Mandela) e àutri nfrastrutturi, mentri lu Pan-African Congress si didicau a atti cchiù casuali e cchiù ginirali di tirrurismu.
Ntô 1975, li burocrati dicideru di fàciri rispittari na liggi ca a longu s’avìa scurdatu: ogni norma avìa a èssiri scrivuta ‘n lingua africana. Sta liggi si estinnìu pressu tutti li scoli ‘n cui, sia nzignanti ca alunni, avìanu a tèniri li lizzioni ntâ lingua dittata; ‘n tanti s’uppuneru e vìnniru espulsi dî scoli. St’era fu sulu una dî tanti liggi mpunuti e granni parti dâ pupulazzioni nìura si rifiutava di rispittàrili scatinannu rivoti e prutesti pi fàciri ca lu cuvernu si sdirrupassi.

Fini di l'apartheid

L’anni 90 purtaru â fini di l'apartheid, câ libbirazzioni di Nelson Mandela: l’ùrtimi elizzioni vìttiru la scaccianti vittoria di l'ANC ca prumurgau na nova custituzzioni tutarmenti dimucràtica e di tannu cuverna senza ntirruzzioni lu paisi, prima cu Nelson Mandela, quinni cu Thabo Mbeki comu prisidenti.
La Cummissioni pâ Viritati e la Ricunciliazzioni, stituiuta ntô 1995, s’accupau di cògghiri tistimunianzi supra li viulazzioni dî dritti umani e cuncidìu l'amnistìa (= cancillari pena o/e riatu) a cu cunfissassi spuntaniamenti e chinamenti li crìmini cummittuti a l’òrdini dû cuvernu. La Cummissioni stabbilìu videmma l'ammuntari dî risarcimenti ca lu cuvernu è tinutu a virsari a cu fu vìttima dû vecchiu règgimi. Lu Sudàfrica post-apartheid agghiuncìu novi lingui africani nativi a l'afrikaans e ô ngrisi comu lingui ufficiali, purtannu lu tutali a ùnnici. N’àutru gestu dû novu cuvernu fu lu smantillamentu di l'arsinali nucliari sudafricanu. Attuarmenti lu Sudàfrica havi a luttari ancora contra la sclusioni suciali e ecunòmica (li disuguagghianzi di rèdditu, eriditati di l'era di l'apartheid, sunnu tra li cchiù àuti dû munnu).