Sucialìsimu
Lu sucialìsimu è na currenti di pinzeru lijata ê muvimenti pulìtichi ca a partiri dû sèculu XIX luttaru pi canciari la vita suciali e ecunòmica dî classi menu abbienti e 'n particulari dû prulitariatu.
Lu muvimentu upiraru, di cui niscìu fora lu sucialìsimu, prisintau pâ prima vota lu prubbrema dâ justìzzia suciali e di la parità ecunòmica ô centru di l'aggenna pulìtica. Trasfurmau radicarmenti li formi dâ pulìtica urganizzànnusi 'n partiti di massa e circannu di cuurdinari la propia attivitati pulìtica a liveddu ntirnazziunali.
Lu sucialìsimu nizziarmenti si metti contr'a ô libbiralìsimu clàssicu, ca pòstula lu libbirìsimu 'n econumìa, addumannannu mmeci la nazziunalizzazzioni o la sucializzazzioni di tutti o parti di l'attivitati ecunòmichi. Cuntesta l'idia dî niutralitati di l'istituzzioni statali rispettu â lutta di classi e si batti pûn mutamentu dû rolu dû Statu o, addirittura, ntâ virsioni avanzata di Karl Marx e ripigghiata di l'anarchismu, pi la sò eliminazzioni.
Supra lu chianu ntirnazziunali lu muvimentu sucialista nasci comu un muvimentu pacifista e favurèvuli a l'autuditirminazzioni dî pòpuli, cuntrappunènnusi a lu nazziunalismu e a lu mpirialismu. Ntâ prassi tuttavìa tanti partiti sucialisti o currenti d'iddi finìscinu p'abbannunari lu pacifismu e lu ntirnazziunalismu, appujannu li mprisi bèllichi dî sò paisi cu mutivazzioni patriòttichi. Stu votafacci pruvoca 'n tanti paisi pulèmichi e scissioni.
Partiti e muvimenti estrimamenti diversi tra iddi si difineru sucialisti: tanti d'iddi supravvìvinu ancora òi e fòrmanu una dî cchiù mpurtanti currenti pulìtichi 'n Europa, nunchî la principali cumpunenti dâ sinistra europea. Lu muvimentu sucialista canusci nummarusissimi scissioni, accusi ricìprochi d'aviri tradutu l'idiali urigginari, etc. La scissioni cchiù mpurtanti è prubbabirmenti chidda virificata ô ndumani dâ Rivuluzzioni d'Uttùviru, ca vidi na larga fedda dâ sinistra dî partiti sucialisti staccàrisi e scègghiri la dinuminazzioni cumunista, già utilizzata 'n passatu d'arcuni tiurici sucialisti comu Karl Marx. Pi nfurmazzioni supra lu cumunismu e supra àutri particulari currenti dû sucialismu si rimanna ê pàggini rilativi, accussì comu pi l'illustrazzioni dittagghiata dî duttrini dî vari pinzatura sucialisti.
L'urìggini. Lu sucialismu utupìsticu
canciaLi muvimenti ottucinteschi dirìvanu dî lutti rivuluzziunarî ripubblicani, 'n particulari dâ spirienza dâ rivuluzzioni francisa cû muvimentu dî Muntagnardi e dî Sanculotti, e dî rivolti cuntadini ca dû Mediuevu si ripitìanu ciclicamenti contra l'aristucrazzìa tirriera; a li voti sti rivolti assumìanu cunnutati riliggiusi ca sfuciàvanu nta l'agualitarismu e ntâ cumunioni dî beni di pruduzzioni. Ntô sèculu XIX s'appi lu sucialismu di Robert Owen 'n Regnu Unitu, mentri in Francia na nfruenza supra li primi muvimenti l'appi videmma lu Sansimunismu (vidi Henri de Saint-Simon), na currenti pulìticu-riliggiusa ca divulgava lu pacifismu e la cumunioni di li beni nta na sucitati c'avissi datu a ogni ndividuu lu rolu a iddu cchiù cunciniali. Ntô stissu filuni si nsirìu Auguste Blanqui.
Li primi muvimenti sunnu difinuti sucialismu utupìsticu e poneru li basi di l'ideoluggìa sucialista, ndividuànnuni li scopi e prupunennu un mudellu vuluntariu di vita suciali cumuni.
Lu sucialismu scintìficu e li sò dirivazzioni
canciaLu tèrmini sucialismu scintìficu venu cuniatu di Karl Marx pi ndicari la sò visioni dû sucialismu, illustrata ntê sò nummarusi òpiri supra la sucitati, la storia e l'econumìa. 'N uppusizzioni a lu sucialismu utupista, Marx ritinìa ca la prassi dû muvimentu upiraru avissi a èssiri ispirata di na rigurusa anàlisi.
A Marx si devi la nuzzioni di lutta di classi, illustrata ntô Manifestu dû Partitu Cumunista. Marx si pruponi ntê sò òpiri di dimustrari comu lu capitalismu, gistutu dâ burghisìa upprimissi lu prulitariatu (travagghiatura gnustriali) ntâ fasi stòrica 'n cui scrivìa. Nta l'òpira Das Kapital (Lu Capitali), Karl Marx analizza comu li capitalisti accattàssiru forza travagghiu dî travagghiatura uttinennu lu drittu di rivìnniri lu risurtatu di l'attivitati pruduttiva comu prufittu (vidi marxismu pî dittagghi); chistu, secunnu Marx, porta a na nun justa e nun sustinìbbili distribbuzzioni dâ ricchizza.
Pi Marx era sulu chistioni di tempu: li classi travagghiatrici di tuttu lu munnu, prisa cuscenza dî sò cumuni ubbièttivi, s'avìssiru unutu pi ruvisciari lu sistema capitalista ca l'upprimìa, ridistribbuennu li ricchizzi nun justamenti suttratti a iddi. Lu cunziddirava un risurtatu nun evitàbbili dûn prucessu stòricu 'n attu.
Dî ruini dû capitalismu sarìa sorta, doppu un piriodu di transizzioni (dittatura dû prulitariatu), na sucitati 'n cui lu Statu avissi cuntrullatu li menzi di pruduzzioni, la sò prupitati avissi passatu â sucitati stissa ntô sò cumplessu (lu Statu era distinatu a dissulvìrisi). La prupitati privata avissi statu limitata a l'effetti pirsunali. La cunsiquenza dâ prupitati cullittiva di li menzi di pruduzzioni avissi stata, nta l'òttica di Marx, la fini dâ divisioni dâ sucitati 'n classi suciali e, di cunsiquenza, la fini dû sfruttamentu e la china rializzazzioni dû ndividuu. L'ateismu, carattirìstica dû sucialismu marxista, era na cunsiquenza lòggica dû matirialismu dialètticu ca lu marxismu aduttava comu mètudu.
L'idei di Marx vennu sviluppati 'n tanti dirizzioni diversi: arcuni pinzatura pìgghianu di Marx sulu lu mètudu d'anàlisi dâ sucitati, mentri lu nascenti muvimentu sucialista nn'abbrazza cu entusiasmu la parti rivuluzziunaria, mittennu 'n secunnu chianu lu pinzeru di li sucialisti nun marxisti comu l'anàrchici Pierre-Joseph Proudhon o Michail Bakunin e li già citati utupisti.
Fu ntô segnu di Marx ca fu criata la Prima Ntirnazziunali Sucialista (o Assuciazzioni Ntirnazziunali dî Travagghiatura), l'urganizzazzioni ca raggruppava li muvimenti sucialisti di tutta Europa.
Prestu s'evidenzia tuttavìa na granni divisioni tra li siguaci di l'idei di trasfurmazzioni sociali di Marx e li sucialisti 'n gèniri.
Lu sucialismu rifurmista
canciaLi cussidditti sucialisti rifurmisti o gradualisti comu Karl Kautsky 'n Girmania, Filippu Turati 'n Italia o li marxisti austriaci vidìanu cu favuri li spirienzi dimucràtichi e ripubblicani comu pussìbbili approdu di l'istanzi di canciamentu dâ sucitati.
Li primi sucialisti rifurmisti nun mittìanu 'n discussioni l'idìa ca lu sucialismu fussi la naturali evuluzzioni dâ sucitati uccidintali, ca comu avìa evulutu dû fiudalèsimu ô capitalismu burghisi pi la crisi dû fiudalèsimu stissu, avissi avutu a evulvìrisi naturarmenti di capitalista 'n sucialista pi via dî cuntraddizzioni nterni dû capitalismu. Ma ritinìanu ca lu passaggiu s'avissi virificatu graduarmenti, attraversu na serî di riformi suciali.
Lu rivisiunismu
canciaLa sucialdimucrazzìa
canciaVidiri sucialdimucrazzìa.
Lu sucialismu rivuluzziunariu
canciaLi sucialisti rifurmisti pinzavanu ca lu sucialismu fussi la naturali evuluzzioni dâ sucitati uccidintali, ca s'avissi a evùlviri naturarmenti di capitalista 'n cumunista pi via dî cuntraddizzioni nterni dû capitalismu, tràmiti na siquenza di riformi.
Puru cuncurdannu supra tali evuluzzioni, li sucialisti rivuluzziunari comu Rosa Luxemburg 'n Girmania o Jacintu Minotti Sirrati 'n Italia pinzàvanu mmeci ca stu canciamentu nun avissi mai abbinutu spuntaniamenti, ma avissi richiestu na rivuluzzioni.
Doppu la Rivuluzzioni russa dû 1917 e la terza ntirnazziunali dû 1919 lu sucialismu rivuluzziunariu cuincidìu sustanziarmenti cû cumunismu.