Carlu Magnu
Carlumagnu (2 di aprili 742 - 28 di jinnaru 814) o Carlu Magnu ('n tudiscu: Karl der Große, 'n Latinu: Carolus Magnus) fu reghi dî Franchi dû 768 a l'814, reghi dî Lungubbardi e Mpiraturi dû Sacru Rumanu Mperu.
A iddu, lu cchiù granni dî figghi di Pipinu lu Brevi (714 - 768), primu dî reghi Carulinci, si soli attribbuiri la funnazzioni di nu Mperu dî Franchi nta l'Europa uccidintali.
La ncrunazzioni di Carlumagnu
cancia morti di Pipinu lu regnu fu dividutu tra Carlumagnu e sô frati Carlumannu. Quannu chistu murìu ntô 771 a Carlumagnu ristau lu regnu unificatu dî Franchi.
Ntâ missa di Natali di lu 25 di dicèmmiru di 800 'n Roma, lu Papa Liuni III ncrunau Carlumagnu mpiraturi, tìtulu mai cchiù usatu 'n Uccidenti di l'abdicazzioni di Ròmulu Augustolu ntô 476. Asìstinu arcuni fonti ca pàrranu di sta ncrunazzioni. 'N stu casu nni citamu dui: l'annales e la Vita Karoli. Lu primu dici ca Carlu Magnu vinni ncrunatu mpiraturi siquennu lu rituali di l'antichi mpiratura romani, ci vinni rivucatu lu tìtulu di patrizziu e acquisìu lu tìtulu d'Augustu. Lu sècunnu, dici ca siddu dda sira Carlu avissi saputu li ntinzioni di lu papa, puru siddu era na fistivitati mpurtanti, nun avissi ntrasutu 'n cresia. Quinni, sècunnu stu ducumentu, Carlu Magnu vinni ncrunatu mpiraturi contra la sô vuluntati. La Vita Karoli cita videmma "la mmidia dî mpiratura rumani", ca 'n stu casu vannu ntinnutu pî Bizzantini, pirchî lu papa ncrunannu Carlu Magnu, sancìa ca lu sô mperu era la cuntinuazzioni dû Mperu Rumanu, nigannu mmeci chistu a li Bizzantini. Noltri Carlu Magnu, vidènnusi ncrunatu mpiraturi di lu Sacru Rumanu Mperu, si rinnìa cuntu ca si cuntrappunìa a lu mperu bizzantinu, giustu pirchî era alliatu dû papa. Datu ca Carlu Magnu avìa già abbastanti prubbremi e nimici (l'Àrabbi, p'asempiu), nun nn'avìa bisognu d'àutri. La Vita Karoli cuntinua dicennu ch'iddu vincìu la nimicizzia di li bizzantini cu nummarusi ammascerii e chiamànnuli "fratli" nta l'epìstuli
Prusiquennu li riformi nizziati di lu patri, Carlumagnu liquitau lu sistema muinitariu basatu supra lu soul d'oru. Iddu e lu Reghi Offa di Mercia ripigghiaru lu sistema criatu di Pipinu, stabbilennu nu novu standard, la libbra (pound, ntrammi unitati di muneta e pisu ô stissu tempu) ca valìa 20 sou (comu pû sòlidu e cchpiù tardu lu scillinu) o 240 denier (comu pi danari e¡ evintuarmenti penny). Duranti stu pirìudu la libbra e lu soul foru unitati di cuntu, mentri sulu lu denier fu muneta riali.
Carlumagnu appricau lu novu sistema ntâ majuri parti di l'Europa cuntinintali, e lu standard di Offa fu vuluntariamenti aduttatu 'n quasi tutta la Ngraterra.
Quannu Carlumagnu murìu, nta l'814, fu inumatu ntâ "sô" Cattidrali d' Aquisgrana (tudiscu Aachen). Succissuri fu l'ùnicu dî sô figghi ca ci supravvivìu, Ludòvicu I lu Piu. Doppu di chistu lu regnu fu suddivisu tra li tri figghi supravvissuti, sècunnu la tradizzioni franca. Sti tri regni sunnu cunziddirati lu mbriuni dâ Francia e dû Sacru Rumanu Mperu.
Doppu la morti di Carlumagnu, lu coniu cuntinintali digradau e tanta parti d'Europa ricurrìu a l'usu cuntinuativu dû coniu ngrisi d'àuta qualitati nzinu a lu XII sèculu.
È difficili cumprènniri l'attiggiamentu di Carlumagnu versu li figghi. Nudda d'iddi cuntrassi nfatti un matrimoniu rigulari. Chistu pò aviri statu un tintativu di cuntrullari lu nummaru dî putinziali allianzi.
Doppu la sô morti li figghi supirstiti ntrasiru o foru custrinciuti a ntrasiri 'n munasteru. Armenu una d'iddi, Bertha happi na rilazzioni ufficiarmenti ricanusciuta, siddu nun un matrimoniu, cu Angilbertu, membru dâ corti di Carlumagnu.
Rinascimentu carulingiu
canciaA lu regnu di Carlumagnu ci si rifirisci spissu comu ô Rinascimentu carulingiu a causa dû ciuriri di scola, littiratura, arti e architittura. Tanti dî clàssici Latini supravvissuti foru cupiati e prisirvati dî sculari Carulingi.
Zoccu fu favuritu macari dâ custruzzioni dâ règgia riali d'Aquisgrana. La dimora dû reghi francu era nfatti un locu di ritrovu pi diversi pirsunalitati di spiccu dû munnu riliggiusu e ntillittuali di l' èbbica. 'N stu pirìudu ci fu macari la nascita dâ scola muderna, puru siddu comegghiè idda era n'istituzzioni di stampu riliggiusu e nun statali. Nunustanti chistu, però, Carlu ristau analfabbeta pi la majuri parti dâ sô vita e mparau a lèggiri e a scrìviri sulu versu la fini dî sô anni.
La natura pan-europea dî ndrizzi di Carlumagnu s'evinci di l'urìggini di tanti di l'òmini ca p'iddu travagghiaru: Alcuinu, Anglusassuni; Tiudulfu, Visigotu; Paulu Diàcunu, Lungubbardu; Angilbertu e Egginardu Franchi.
Carlumagnu gudìu di nu mpurtanti siquutu ntâ cultura europea. Unu di granni cicli littirari medievali, lu Ciclu di Carlumagnu, è ncintratu supra li mprisi di Rolannu stòricu cunnutteru di Carlumagnu supra lu cunfini brittuni.
Lu stissu Carlumagnu fu accustatu â santitati ntô Sacru Rumanu Mperu doppu lu XII sèculu. Iddu fu pigghiatu a mudellu di cavaleri comu unu dî Novu Eroi.
"Patri" dâ futura Europa unita
cancia
Li majuri unificatura di l'Europa - di Fidiricu Varvarussa a Luiggi XIV, di Napuliuni a Jean Monnet - ma videmma muderni statisti comu Helmut Kohl e Gerhard Schröder hannu tutti minziunatu Carlumagnu ndicànnulu comu patri dâ futura Europa unita.