Dialettu cilintanu miridiunali
Lu cilintanu miridiunali (nomu lucali: "cilindanu") veni parlatu nta arcuni zoni dâ parti miridiunali dû Cilentu: lu Vasciu Cilentu. E' un dialettu di tipu sicilianu (famigghia linguìstica di l'Italurumanzu miridiunali estremu). Puru siddu l'ària giogràfica dû Cilentu è situata dintra dâ riggiuni Campania (Pruvincia di Salernu), sta parlata cilintana miridiunali nun havi nenti n cumuni cu li parlati napulitani.
Lìmiti di sta zona linguìstica
canciaCerti fonti dìcinu ca li parrati cilintani di tipu sicilianu si pàrranu supratuttu nta arcuni zoni nterni dû Cilentu miridiunali (p'as. a Alfanu, Roccagluriusa, Rufranu, ecc.), mentri ntâ costa (p'as. a Sapri, Marina di Cammarota, Palinuru, ecc.) la parrata, comu pi lu restu dû Cilentu, appartinissi â famigghia dû miridiunali ntermediu (di tipu napulitanu). Pirò àutri fonti cuntrarianu dicennu ca arcuni parrati cilintani di la costa sunnu macari di tipu sicilianu, puru siddu nfruinzati dû napulitanu (p'as. a Ispani e Vibunati).
Li mutivi di st'ària a vucalismu sicilianu ntô Cilentu
canciaNta diversi èbbichi, li siciliani si stanziaru ntô Cilentu:
- Ntê sèculi XII e XIII, famigghi siciliani si trasfireru dâ Sicilia ô Cilentu, e àutri famigghi culunizzaru macari zoni vicini a Laurìa (Pruvincia di Putenza, Basilicata).
- Duranti la guerra dî Vespri Siciliani, l'Angioini cu l'aiutu dî baruna cilintani (chiddi di Castelcivita) tintaru di rispìnciri li truppi sìculu-aragunisi, ma li siciliani arrinisceru a occupari li citati cilintani di Policastro, Castellabate, Castelcivita e Padula. Castellabate vinni occupata dû re Jàcumu di Sicilia (ntô 1286) ca la visitau tri anni doppu.
Carattirìstichi di cincu parlati nterni
canciaDialettu di Alfanu
canciaAlfanu è situata ntâ zona dû retroterra muntanu dû Vasciu Cilentu. Li carattirìstichi dû sò dialettu sunnu:
- lu vucalismu di tipu sicilianu (sistema pentavucàlicu): a / i / u / ò / è
- la prununza chiara e distinta dî vucali finali: ùgna, ammùccia, fùrnu, gènti, amùri, sùli, chiòvi, mìsi, pàni
- la prununza dî vucali àtuni nterni: fìmmina, cìnniri, sùrici, tizzùni, jinnàru, vuttàru, jurnàta, frivàru,
- lu nessu -ns- veni prununzatu -nz-: pènza
- assimilazzioni dû nessu -nd- nta -nn-: quànna, mànna
- rutacismu dâ "d": ri, ra, vìri
- dittungazzioni dâ "ò": gruòssu, uòmmini, ma sòldi, vòli
- dittungazzioni dâ "è": tièmpu, fièsti, lièttu, ma gènti, rèsta
- usu dû nessu -ch- (pû latinu -pl-): chiòvi
- usu dû nessu -uz- (pû latinu -lt-): s'àuza (lat. àltiat)
- pirduta dâ "g" nizziali: -àttu, -abbà
- usu dî formi virbali curti: abbà (abbàri), ìnchi (ìnchiri), accògli (accògliri)
- usu di l'artìculu ditirminativu arcàicu lu
Dialettu di Caseddi n Pìttari
canciaCaseddi è situata nta l'ària muntana dû Vasciu Cilentu. Li carattirìstichi dû sò dialettu sunnu:
- lu vucalismu di tipu sicilianu (sistema pentavucàlicu): a / i / u / ò / è
- la prununza chiara e distinta dî vucali finali: frìdda, pùzzu, cèrza, crùci, cràpa, sèrra, vàddi, massarìa
- la prununza dî vucali àtuni nterni: prisùttu, viscùsu, curnicèdda, piràli, màrmuri, capùtu, vaddùni, fundàni, pustàru, pilligrìni
- lu passaggiu di ll latinu a dd: cedda
- assimilazzioni dû nessu -nd- nta -nn-: nnùglia (lat. indùctilia), mènnula, munnìzzi, tunnièddu
- rutacismu dâ "d": càura, rî
- dittungazzioni dâ "ò": cuòddu, sùorivu, ma vòscu, Sciarapòtamu
- dittungazzioni dâ "è": cicirièddu, pannièddu, ma mèli, cuzzèttu
- usu dû nessu -ch- (pû latinu -pl-): chiànu, chiàia
- usu dû nessu -uz- (pû latinu -ls-): sauzìcchiu (lat. salsicia)
- addibbuluta dâ "p" cumplessa ntervucàlica: subbrissàta (lat. soppressus -àta)
- addibbuluta dâ cunzunanti "p" doppu la "m": càmbu
- addibbuluta dî cunzunanti "c" e "t" doppu la "n": jànga, mangùsu, sàndu, pandanèdda
- usu di l'artìculu ditirminativu u (la forma arcàica lu persi la cunzunanti nizziali)
Dialettu di Murgerati
canciaMurgerati (frazzioni Sicilì) è situata ntâ zona dû retroterra muntanu dû Vasciu Cilentu. Li carattirìstichi dû sò dialettu sunnu:
- lu vucalismu di tipu sicilianu (sistema pentavucàlicu): a / i / u / ò / è
- lu passaggiu di ll latinu a dd: spàddi, cavàddu, pèddi, chìddu, ma bèlli, abballà, mbrèllu
- la prununza chiara e distinta dî vucali finali: fìgliu, spùsa, mùtu, pàni, fiàscu, pàlu, mìssa, màggiu, nùci, nìvi, sùtta, fìssa, cràpi, stìssa, pìru, màli, sàcciu, strìtta, frìschi, chìsta, sùrdu, pàtri, sùlu, frìddu, pìlu, scìsa, spìsi, aprìli, Agùstu, pirtùsu
- la prununza dî vucali àtuni nterni: spirànza, sùrici, curàggiu, cicàti, paìsi, giùvini, fìmmini, cugliùni, nùtili, sunatùri, sigliùzzu, canìglia, ncùdini, piràinu, miràculi, passàtu, pignàta, piccàtu, fuculàri, saìtta
- lu nessu -ns- veni prununzatu -nz-: nun-zi, ma nsirtài
- assimilazzioni dû nessu -nd- nta -nn-: mànna, scìnni, frùnna, cannìli, tànnu, ma vindìtta, rùndini, quànda/quànna
- rutacismu dâ "d": ri, riàvulu, rispiràtu, rìssi, ràmmi, turìsca, pirùcchi, rùi, accìri, vìrinu
- rutacismu dâ "l" prima di na cunzunanti: vùrpi (lat. vùlpes), sarvàu, barcùni
- cuntrazzioni dû nessu latinu -l(i)d-: cauràra
- assimilazzioni dû nessu latinu -nv-: ammìria (lat. invidia), mmìci (lat. in vicem)
- addibbuluta dâ cunzunanti " f" doppu la "m": m-bàcci
- nzirzioni dâ "v" tra dui vucali: càvuci
- usu di pròtisi nizziali: ngi/nci, spirtùsu, addùvi (lat. de ubis), gurìcchi, all'ammundi ("susu e sutta").
- usu di pròtisi finali: pòti, vài (terza pirs.), fàci, ma a li voti no: cu mì, a-ttì, a-mmì
- usu dû nessu -ch- (pû latinu -pl-): chiù, chiàvi, chiàndi
- pirduta dâ "g": -àddu, -addìna, -uài, -unnèdda, -ùrdiu, ma gàttu, gàtta, gabbàtu, guaragnà, e puru vardàu, vuàddara, vuaddarùsi
- pirduta dâ "r" ntô nessu latinu "tr": arrètu (lat. ad retro), nòsta, vuòsti
- pirduta dâ "i" nizziali: -ntròna, -nùtili
- addibbuluta dâ cunzunanti "p" doppu la "m": làmba, sèmbi, cambàna, mbaràtu
- addibbuluta dî cunzunanti "t" doppu la "n": sindènzi, sàndu, n-dèrra, ìnda
- addibbuluta dû nessu latinu "bi"/"be": scàngia (lat. ex càmbia), hàggiu (lat. hàbeo)
- addibbuluta dâ "b" latina: vrùcia (lat. brusiare, abbruciari), vutticèdda, vilanzuòlu, vacìli, varlìri, avvrangài
- usu dâ "j" pâ "i" nizziali latina: jètti, jùarnu
- usu di suffissi lucali: pirdènza (pirduta)
- usu di plurali nun rigulari: li fìcu
- raffurzamentu dâ "s" nta "z" doppu la "r": pèrzu
- raffurzamentu dû nessu "ss" nta "sci": vàsciu
- usu dî formi virbali curti: camminà, sunà, vinì, sputà, chiàngi, rìri, vìri, guaragnà, cucinà, tèni, sènti, cripà, vìvi, arà
- usu dû verbu "avì" (aviri) pi n'ubbricazzioni: hàggia ròrmi (haggiu a rormi)
- usu di l'artìculi ditirminativi longhi lu, la e li
- usu di l'artìculi nditirminativi curti nu e na
Vucali "ò" e "è":
- dittungazzioni dâ "ò" nta "ùa": jùarni, pircùacu, ntùarnu, gliùammaru
- dittungazzioni dâ "ò" nta "ùo": pùorcu, vùoi (buvini), vùosti, fùossi, ùovu, sciùogli, sùoni, strùongu, scùorzu
- nun dittungazzioni dâ "ò": divòtu, cròccu, pòcu, sòldi, òssa, menzanòtti, tròna, vònnu, allònga, pressaròla, ròli, sirrottu, còmi/cùmi, ròppu/rùppu,
- dittungazzioni dâ "è" nta "ìa": tìambu, martìaddu, pìari, rìandi, vìarnu, attìandu,
- dittungazzioni dâ "è" nta "ìe": tìembu, martìeddu, pìeri, rastìeddu, vìermu, fìerru, pìettini, cancìeddu, stuppìeddu, pignatìeddu
- nun dittungazzioni dâ "è": rèndi, mègliu, pèggiu, bèni, èsci, vèni, arricèttu, vècchia, fèsta, sèrvi, tèninu, lancèdda
Dialettu di Roccagluriusa
canciaRoccagluriusa è situata nta l'ària muntana dû Vasciu Cilentu. Li carattirìstichi dû sò dialettu sunnu:
- lu vucalismu di tipu sicilianu (sistema pentavucàlicu): a / i / u / ò / è
- la prununza chiara e distinta dî vucali finali: paìsi, crìsta, fìgli, fiùri, fiùmi, prumìssa, lìbru, fùrnu, hâmu, lùssu, sùli, màri, fìni, appìsa, nèglia, pàni, àcciu
- la prununza dî vucali àtuni nterni: muntàgni, pitrusìnu, putìa, miscàtu, piccàtu, castïàtu, curùna, vinùtu, giùvani, livàtu, campàtu, culùri, filìci, purmùni, stagiùni, crìscitu, fràcitu, mèrula
- lu passaggiu di ll latinu a dd: vaddùni, ddà, chìddu, scìdda, ma bèllu, nuvèlla
- assimilazzioni dû nessu -nd- nta -nn-: scìnninu, mùnnu, pigliànnu, ma grandìzza
- rutacismu dâ "d": ra, rî, rìttu
- dittungazzioni dâ "ò": nuòstu, uògliu, ma vògliu, ancòra, bòna, còsti, ròta, nòsta, nòva
- dittungazzioni dâ "è": aucièddi, nsièmu, sièstu, caticièddu, viècchi, cupièrtu, frastièri, muricièddu, ma simènti, gènti, sèculi, prugrèssu, cèssu
- usu dû nessu -ch- (pû latinu -pl-): chiàni, chiù, chiànuchiànu
- addibbuluta dâ "t"doppu la "n": m-pùnda
- assimilazzioni dâ "r": picchì
- usu dî formi virbali curti: campà (campari), vìri (vìriri)
- usu di l'artìculu ditirminativu arcàicu lu
- l'usu dâ forma dû duppiu cungiuntivu (as. si vinissi, u dicissi), comu n sicilianu, esprissioni ca n talianu è traduciuta cu un cungiuntivu e un cunnizziunali "se venisse, lo direi").
Dialettu di Rufranu
canciaRufranu è situata ntâ zona dû retroterra muntanu dû Vasciu Cilentu. Li carattirìstichi dû sò dialettu sunnu:
- lu vucalismu di tipu sicilianu (sistema pentavucàlicu): a / i / u / ò / è
- la prununza chiara e distinta dî vucali finali: chìsta, fàmi, amànti, pàni, crùci, spìca, fìglia, càni, valìggia
- la prununza dî vucali àtuni nterni: scupèrta, muntàgna, gintìli, pisànti, vistìtu, dimàni, jumàra, nustalgìa, luntàna, giuvintù, patrùni
- lu passaggiu di ll latinu a dd: chìddi, carusèdda, fusìddi, ma bèllu
- lu nessu -ns- veni prununzatu -nz-: pènzu
- rutacismu dâ "d": rùi, ri, guaragnà, ra
- dittungazzioni dâ "ò": suònnu, tuòzzu, cuòcci, uòcchi, gruòssi, fuòrti, ma ricòrdu, tròppu, còri
- dittungazzioni dâ "è": mièzzu, tièmpi, lièttu, vièni, ma èra
- usu dû nessu -ch- (pû latinu -pl-): chiàna
- addibbuluta dâ cunzunanti " f" doppu la "m": m-bàcci
- addibbuluta dî cunzunanti "t" doppu la "n": Ndunùcciu
- usu dî formi virbali curti: scurdà, guaragnà, accumenzà, ammassà,
- usu di l'artìculu ditirminativu longu lu
- l'usu dâ forma dû duppiu cungiuntivu (as. si vinissi, u dicissi), comu n sicilianu, esprissioni ca n talianu è traduciuta cu un cungiuntivu e un cunnizziunali "se venisse, lo direi").
Carattirìstichi di dui parlati custeri
canciaDialettu d'Ispani
canciaIspani (frazzioni San Cristòfuru) è situata ntâ zona custera dû Vasciu Cilentu. Li carattirìstichi dû sò dialettu sunnu:
- lu vucalismu di tipu sicilianu (sistema pentavucàlicu): a / i / u / ò / è
- la prununza chiara e distinta dî vucali finali: càtu, mìnna, grègna, lìppu, nàca, àcciu, hàvi, putìa, rùva (via), chièsia
- la prununza dî vucali àtuni nterni: casciùni, buffètta, cuddùra, fucàzza, cirnìcchiu, purtùni, jurnàti, trappìtu, pitrusìnu, panàru, pirtùsu, piràinu, mucàtu, strùmmulu, zìmmaru, muccatùru, cucùzza, casicavàddu, càntara, furcùni, frìttuli, mpicciùsu, paparìnula, fràggidu, cannarùni, all'intrasàtta
- lu passaggiu di ll latinu a dd: chìddu, ddabbàsciu, fucazzèdda, faìddi, vaddùni, vitiddùzzu, zappùdda
- lu nessu -ns- veni prununzatu -nz-: nzurtà
- assimilazzioni dû nessu -nd- nta -nn-: bànna, gliànna, munnìzzi, bànnu, nnùglia, rinninùni, scìnni, stannàrdu
- rutacismu dâ "d": cimmiràglia, ma divacàtu, midùdda
- dittungazzioni dâ "ò": gliuòmmiru, cuòzzu, mustazzuòli, n-cuòddu, papuòzzulu, cuòppu, fuòrchiu, catuòrdu, ma òmu, pircòca, sòru, còmi, cròccu, cammisòla, nòtti
- dittungazzioni dâ "è": rastièddu, muccaturièddu, cannilièri, tianièddu, cancièddu, fiètu, chianièddi, fumièri, crapittièddu, farfarièddu, cièrri, carusièddu, ma èrramu, vèrru, cuzzèttu, gimmitèriu, scrizzèttu, lancèdda, cimminèra, vèrtula, scutèdda, suricèra
- usu dû nessu -ch- (pû latinu -pl-): acchianàta, chiù, chiànca, chianùzzulu
- pirduta dâ "g" nizziali: -ànciu, -addinèdda, -àddu, -unnèdda, -ùvitu, -àggia
- nzirzioni dâ "i" tra dui cunzunanti: èriva, malivìzzu, suòrivi
- usu di pròtisi nizziali: nzòcca, vàvu
- usu di pròtisi finali: vasilicòi
- usu dî formi virbali curti: curcà, cummiglià, acchianà, cupinà, nciarmà, ntruppicà, ntrattinì, nzurà, pinniculà, riviglià, sapì, stunà
- usu dû nessu -uz- (pû latinu -ls-): cièuzi (lat. celsum)
- cuntrazzioni nta "o" dî nessi latini -als- e -alc-: sozìcchiu, cozètti, cozùni, ma caucirùgnulu
- rutacismu dâ "l" prima di na cunzunanti: curtièddu, nzurtà
- addibbuluta dâ "r" ntervucàlica: cilivrièddu, ciramìli, murtàli
- addibbuluta dî cunzunanti "c" doppu la "n": carivùnghiu, ìnghi
- addibbuluta dâ cunzunanti " f" doppu la "n": mbasciàtu
- addibbuluta dâ "b": vurràini, vìvi, vuòzzu, vilanzùni, varrìli, vruòcculi, tavùtu
- raffurzamentu dâ "s" nta "z" doppu la "r": vùrza
- raffurzamentu dû nessu "ss" nta "sci": abbàsciu
- mitàtisi: sibbùrcu (lat. sepulcrum), vìppitu (lat. bivitum/bibitum), cràpa (lat. capra), pòddula (sp. polilla)
- usu di l'artìculu ditirminativu u
Dialettu di Vibunati
canciaVibunati è situata ntâ zona custera dû Vasciu Cilentu. Li carattirìstichi dû sò dialettu sunnu:
- lu vucalismu di tipu sicilianu (sistema pentavucàlicu): a / i / u / ò / è
- la prununza chiara e distinta dî vucali finali: sùlu, càntu, ùgna, sùtta, pìgna, amùri, mùsca, strìtti, mànu, tàntu, ànnu, frìscu, fàmi, màstru, chìstu, làtu, amìcu, sàntu, mìsu, gènti, cùrta, aulìvi, m'abbrazzàu, sìra, fàzzu, còsi, càru
- la prununza dî vucali àtuni nterni: buntà, cuntènti, cavùni, furàggiu, cardùni, accattàu, aurìcchi, fucùsu, pigliàtu, duttùri, piccàtu, tinùri, pirò, mbrugliùni, assimigliàva, sintùtu, muglièri, fìmmina, prufissùri, culùri, pùlici, pricìsu, furiùsa, ciràsu, rigìna
- lu passaggiu di ll latinu a dd: ìdda, vaddùni, pinnulèdda, spàdda, grìddu, ma bèllu, ascìlli, capìlli
- assimilazzioni dû nessu -nd- nta -nn-: quànna, mànnu, suspirànnu, ma mutandùni, dumandàu, biùnda
- lu nessu -ns- veni prununzatu -nz-: cunzuprìna (lat. consobrina: cugina), pènzangi, ma cunsìgliu
- rutacismu dâ "d": ri, rìssi, marònna, cùra, rùi, grìru, rispiràta, rirènnu, chiurèmmu, rumàni, sturènti, carùtu, rilùri (lat. dolorem)
- dittungazzioni dâ "ò": juòrnu, ruòspu, cuòriu, bisuògnu, cuòddu, attuòrnu, uòcchi, fuòssu, cuòrpu, muòrtu, buònu, vuò, vuòi, ma pòcu, pròntu, fòrti, còmi, nòtti, rimòrsu, pòrti, vògliu, pòi, milòrdu, pò, ròppu, bòna, paròli, tròppu, pònti
- dittungazzioni dâ "è": miènzu, tièni, cangièddu, lièttu, quiètu, Piètru, siènti, dispièttu, pièri, vièrnu, niènti, pièttu, ma attèntu, vèri, finèstri, vèrmu, succèssu, sèmpi, mègliu, fèsta, bèni, spècchiu, vèni, èra, suspèttu, supèrchi, ardènti, vècchia, prumittènnu, mènti, puvirèdda, trènu
- usu dû nessu -ch- (pû latinu -pl-): chiù, chìna, acchianàu, chiànu
- raffurzamentu dû nessu "ss" nta "sci": abbàsciu
- addibbuluta dî cunzunanti "c" doppu la "n": cònga, ngurunàtu, ngazzàtu, aunghiàtu, ngàpu, màngu
- addibbuluta dâ "b": viddìcu, vrìnna, vasà, tavàna
- usu di pròtisi finali: pòti, vài, cu mìcu (sp. con mígo), ma: a mì
- usu di pròtisi nizziali: spirtusàva, sparpagliuòlu (pruv. parpaiolo), ngi
- mitàtisi: vrigògna
- pirduta dâ "g" nizziali: -arzìllu, -unnèlla, ma guardàtu e vàrda
- nzirzioni dâ "v" tra dui vucali: paravìsu (sp. paraíso)
- cuntrazzioni nta "oz" dû nessu latinu -ols-: vòzi
- cuntrazzioni nta "auc" dû nessu latinu -alc-: càuciu
- pirduta dâ "r" ntô nessu "tr": arrètu (lat. ad retro), àta (lat. àltera)
- usu dû verbu "avì" (aviri) pi n'ubbricazzioni: hàggia purtà (haggiu a purtà)
- usu dî formi virbali curti: riturnà, truvà, stà, nzurà, arrivà, purtà, curcà, vulà, raglià, rà, caccià, torci, minti, trattà, aiutà, giurà, murì, mbarà, bivirà, campà, ma fàri (fà)
- usu di l'artìculu ditirminativu longu lu
Finòminu dî vucali mòbbili
canciaComu ntô sicilianu di Sicilia, lu finòminu dî vucali mòbbili (addibbuluta dâ "e" e dâ "o" quannu nun sunnu accintati) è prisenti ntô dialettu cilintanu miridiunali:
Cilièndu -> cilindànu
òcchiu -> ucchicièddi (plurali)
mònacu -> munacièddu
hiddi rèstani -> hiddi ristàvani
Cònu -> Cunùcciu
vèngu -> vinùtu
vocca -> vuccùzza
ecc.
Pirsistenza dâ terminoluggìa greca
canciaLi parrati dû Vasciu Cilentu sàrvanu assai tèrmini d'orìggini greca c'attruvamu macari ntê parrati dâ Calabbria centru-miridiunali, dâ Sicilia e dû Salentu: nun si sapi siddu sti tèrmini cilintani sunnu lucali o siddu foru purtati di culoni calabbrisi, siciliani, o àutri.