Sicilia

Riggioni di l'Italia
Sicilia
riggiuni a statutu spiciali
Regione Siciliana
Sicilia – Stemma Sicilia – Bannera
(dittagghia) (dittagghia)
La Sicilia nta na mmàggini dâ NASA
La Sicilia nta na mmàggini dâ NASA
Dati amministrativi
Statu Bannera di l'Italia Italia
Capitali Palermu
Prisidenti Nello Musumeci (#DiventeràBellissima) dal 18/11/2017
Lingui ufficiali Sicilianu e Talianu
Jornu di istituzzioni 15 di maiu 1946
Territoriu
Cuurdinati
dâ capitali
38°06′56.37″N 13°21′40.54″E / Sbàgghiu nti la sprissioni: upiraturi < non privistu Sbàgghiu nti la sprissioni: upiraturi < non privistu / Sbàgghiu nti la sprissioni: caràttiri di puntiggiatura "[" non canusciutu; Sbàgghiu nti la sprissioni: caràttiri di puntiggiatura "[" non canusciutuCuurdinati: 38°06′56.37″N 13°21′40.54″E / Sbàgghiu nti la sprissioni: upiraturi < non privistu Sbàgghiu nti la sprissioni: upiraturi < non privistu / Sbàgghiu nti la sprissioni: caràttiri di puntiggiatura "[" non canusciutu; Sbàgghiu nti la sprissioni: caràttiri di puntiggiatura "[" non canusciutu
Altitùddini 391[1] m s.l.m.
Superfici 25 711 km²
Abbitanti 5 045 176[2]
Dinzitati 196,23 ab./km²
Pruvinci 9
Cumuna 390
Àutri nfurmazzioni
Lingui Sicilianu
Fusu orariu UTC+1
ISO 3166-2 IT-82
Còdici ISTAT 19
Nomu abbitanti Siciliani
Innu Matriterra (paroli e musica di Vincenzu Spampinatu)
Lucalizzazzioni

Sicilia – Localizzazione

Mappa dâ Sicilia e dî pruvinci
Mappa dâ Sicilia e dî pruvinci
Situ ufficiali
« Aviri vistu l’Italia senza aviri vistu la Sicilia è nun aviri vistu l’Italia affattu, pirchi la Sicila è la chiavi di tuttu. »
« Chi cosa ficiru, ê Siciliani, li vostri patri nti lu sèculu dicimuterzu! Arricupigghiaru accussì la nnipinnenza di nazziuni, l'anuri di cristiani, e ni desiru asempiu a la Scozzia, a la Fiantra, a la Svizzira, ca luttavanu, a ddi tempura, la duminazzioni strania.  »
« [...]picchì lu pòpulu sicilianu vincìu l'ùnica battagghia ca si miritava d'èssiri cummattuta: chidda di la curtura, arriniscennu a sarbari la sò idintitati pì li tèmpura, ustanti di li middi duminazziuni . »
« Sicilia è na terra bedda e disgrazziata. »
«  La Sicilia tutta para è na diminziuni fantàstica. Comu si cci po campari senza mmagginazzioni? »



La Sicilia è n'ìsula nta lu Mari Miditirraniu. Si stenni pi 25,708 km² di supirfici e cci nni càmpanu 5.098.034 abbitanti (1998). È la cchiù granni riggiuni d'Italia e rapprisenta nu dudicèsimu di lu tirritoriu talianu.
Lu nùmmaru d'abbitanti è lu terzu cchiù àutu di tutti li riggiuna di l'Italia. Havi na dinzitati di pupulazzioni di 198 abbitanti p'ogni km².
Palermu eni la capitali cu na pupulazzioni di quasi 700.000 abbitanti. La Sicilia si cumponi di 9 pruvincî e havi un tutali di 390 cumuna di li quali 199, lu 51%, hannu menu di 5.000 abbitanti. La pupulazzioni risidenti nta sti cumuna cu menu di 5.000 abbitanti rapprisenta lu 10% di tutta la pupulazzioni dâ riggiuni.

La Sicilia è unu di li centri turìstichi cchiù mpurtanti di la Ripubbrica Taliana e nta lu sèculu XVIII era l'ùrtima tappa di lu viaggiu ca li picciotti aristucràtici ngrisi facìanu 'n Europa pi struìrisi.

Giugrafìa

La Sicilia è l'ìsula principali di l'Italia e di tuttu lu Mari Meditirraniu. Nclusi ntrâ riggiuni dâ Sicilia sunnu sti diversi ìsuli minura: lu gruppu di l'Ìsuli Eolî (Lipari), Ìsuli Ègadi, Ìsuli Pilaggî, e l'ìsuli di Pantiddarìa, Lampidusa e di Ùstica.
L'ìsula eni assai muntagnusa e cchiù picca dû 14% dû sò tirritoriu eni chianu. Lu chianu cchiù granni è la Chiana di Catania. Lu Salsu è lu ciumi cchiù longu: 144 km.

L'ìsula eni spartuta dû cuntinenti pi menzu dû Strittu di Missina (circa 3 km). La Sicilia havi lu cchiù granni vurcanu d'Europa, l'Etna (vurcanu), chi ancora eni attivìssimu. Tutta la riggiuni veni assuggittata a n'attivitati giològgica, e dui ìsuli vennu chiamati comu àutri dui vurcani attivi, zoè Stròmbuli e Vurcanu.

L'ìsula di Sicilia pigghiau lu nomu di li Sìculi, un pòpulu c'accuminzau la sò storia nta tèmpura luntani. Pi la sô furma trianculari, la Sicilia, prima d'èssiri chiamata accussini, fu chiamata di li Greci "Trinacria", chi veni a diri Terra a tri Punti, picchì la Sicilia eni effettivamenti la terra di li tri prumuntorî: Capu Faru, o Piloru, a Est, p'agghiri Missina; Capu Boeu, o Lilibbeu, a Ovest, p'agghiri Marsala; e Capu di l'Ìsula di li Currenti, a Sud, p'agghiri Capu Passaru.

La Sicilia eni vagnata di l'acqui tèbbiti di tri mari: Mari Tirrenu, a Nord, Mari Meditirraniu, a Sud, e Mari Joniu, a Est. Tutti e tri sti mari, nni la giografìa munniali, hannu nu nomu sulu: Mari Meditirràniu, chi veni a diri « mari 'n menzu a li terri ». La Sicilia havi, nta lu Meditirràniu, na pusizzioni stratèggica assai bona, cu lu Strittu di Gibbilterra a Ovest, lu canali di Suez a Sud-Est e lu Strittu di Missina a Nord-Est. Lu puntu cchiù vicinu a l'Italia, nni lu strittu di Missina, è di tri chilòmitri e menzu. Lu puntu cchiù vicinu â Tunisia, ntô Canali di Sicilia, è di centucinquanta chilòmitri. È nta la Sicilia chi avemu l'Etna, lu vurcanu cchiù granni d'Europa, cu n'autizza di 3.343 metri, o quasi dùdici mila pedi. La basi di lu vurcanu è di 200 chilòmitri. A stu vurcanu, duranti la duminazzioni àrabba, ci fu datu, di l'Àrabbi, lu nomu di Gebel Utlamat chi voli diri muntagna di focu, n'autru nomu eni "Mungibeddu".

Giofisicamenti l'arcipèlacu maltisi, e la pinìsula rausana (Sarausa, Rausa) sunnu ntâ chiattafurma cuntinintali africana: n'àutri paroli sti dui riggiuni, nzèmmula a l'ìsuli Pilaggî, sunnu parti dû cuntinenti africanu.

Malta fici puliticamenti parti dâ Sicilia nzinu a lu 1798 e li Maltisi sunnu di urìggini Siciliana ppi chissu lu Maltisi havi tanti palori Siciliani, picchì veni di lu "Siculu-Arabbu" chi si parrava 'n Sicilia nni l'ebbica Arabba.

Clima

  Pi sapìrinni cchiossai, vidi puru la vuci Clima dâ Sicilia.


Lu clima dâ Sicilia è di tipu subtropicali, cu stati càudi e timpiraturi ca pònnu agghicari a 40 gradi cintigradi, e verna rilativamenti miti, cu timpiraturi ca raramenti scìnninu sutta li 5 gradi.

Storia

  Pi sapìrinni cchiossai, vidi puru la vuci Storia dâ Sicilia.


 
Lu Trisceli, sìmmulu dâ Sicilia, cumpari puru ntâ bannera siciliana.

Câ sò pusizzioni giogràfica, la timpiratura piacenti, la campagna abbunata e lu tirrenu vurcànicu allatu a l' Etna assai riccu e pruduttivu, la sò propia storia è una dî verri e dî ribbellamenti.

Abbitata dî Sìculi, dî Sicani e di l'Elimi, già dû terzu millenniu a.C., ntô VIII sèculu a.C. foru li Finici chi si nstallaru ntê banni uccidintali. Ntô sèttimu sèculu li Greci funnaru diversi culònî ntê banni a urienti, 'n particulari Naxos, Camarina, Missina. Sarausa funnata ntô 734 a.C. fu la citati cchiù mpurtanti. Ntô 212 a.C., doppu â scunfitta di parti dî rumani, la Sicilia addivintau na pruvincia, sfruttata dî rumani pû furmentu, lu vinu e li tassi chi li cuvirnatura di l'èbbica mpunìanu â pupulazzioni. Cèlibbri fu a stu prupòsitu lu malu cuvernu di Verri. Ntô 464, la Sicilia è mmasa dî Vànnali a cui ntô 491 si sustitueru l'Ostrogoti di Tiuduricu chi ci dèttiru nu certu sviluppu ecunòmicu e suciali. Ntô 535 lu ginirali bizzantinu Bilisariu allibbirtau la Sicilia dî bàrbari. La Sicilia fici parti dû mpiru bizzantinu. Dû 663 ô 668, lu mpiraturi Custanti II eliggiu comu capitali Sarausa, pi megghiu addifènniri la Sicilia dî bàrbari e dî primi ncursioni mussurmani. Ntâ secùnna mitati du IX sèculu, l'àrabbi sbàrcaru a Mazzara, cunquìstaru Palermu c'addivintau la nova capitali, e cacchi annu doppu, cu la cunquista di Sarausa ntô 878, la Sicilia è ntiramenti ntê manu di l'àrabbi. Addivintau allura n'emiratu fatimita, pròspiru e tulliranti.

Tra lu 1060 e lu 1091 la Sicilia fu arricunquistata dî nurmanni, e nnô cursu dû sèculu XII addivintau un regnu putenti c'agghicau a l'àpici sutta lu putiri di Fidiricu II di Hohenstaufen chi murìu ntô 1250. Ntô 1266 la Sicilia passau ntê manu francisi, ma li vespru sicilianu1282 marcaru la fini dû putiri di l'Angiò. La Sicilia passau pirciò sutta lu putiri araunisi e pi cchiossai di un sèculu cuntinuava na verra cu Nàpuli addimentri ca la Sicilia arristava nnipinnenti cû nomu: Regnu di Trinacria. A pàrtiri dû sèculu XV, li curuni d'Arauna e Spagna si junceru e di ddu mumentu nzinu ê Burbuna, la Sicilia veni cuvirnata nzemmula a la Spagna avennu lu stissu re.

Ntô 1713 passau ê Savoia 'n scanciu dâ Sardigna. Ntô 1734 lu Regnu di Sicilia era cuvirnatu di Carru di Burbuni. Tra 1812 e 1848 cci foru armenu quattru rivuluzzioni ntrâ Sicilia contra li Burbuna chi l'avìanu junciuta ô Regnu di Napuli chiamannu lu novu statu Regnu dî Dui Sicilii. L' ùrtima fu la rivuluzzioni nnipinnintista siciliana dû 1848, chi appi lu risurtatu di nu cuvernu nnipinnenti dî Burbuna, cu la sò custituzzioni assai avanzata, chi durau pi 16 misi.

Li cammisi russi di Garibbardi sbarcaru a Marsala ntô 1860. Li siciliani ajutaru a Garibbardi, pirchi iddu avìa purmisu chi facìa ’na ripubbrica, e l’ugualitati pri li siciliani; pirò nun fici ne ripubbrica ne ugualitati. Cu nu plibbiscitu fausu (puru li morti jeru a votari) cacchi misi doppu la Sicilia fu junciuta, no cu 'na ripubbrica, ma cu 'na munarchia, lu regnu d'Italia. A pàrtiri di jornu 16 nzinu ô jornu 22 di sittèmmiru 1866 li Siciliani s'arribbilaru a lu novu patruni Talianu ni lu "Ribellamentu dǔ Setti e menzu" picchì durau giustu setti jorna e menzu prima chi l'asercitu talianu, cumannatu di Raffaele Cadorna appi l'ordini di sparari puru chî cannuna , ddu jornu mureru circa 1000 Siciliani chi vulìanu arrè la libbirtati pâ Sicilia.

Lu 19 di uttùviru 1944, vista la trasuta 'n verra di l'Italia e la puvirtati chi c'era 'n Sicilia, lu populu Sicilianu sempri 'n Palermu s'arribbilau arrè a lu statu talianu, e fu tannu chi l'asercitu talianu di lu 139° reggimentu fanteria di la "Reggio" (ex Sabauda) appi l'ordini di sparari ncapu sta fudda di cristiani chi nun eranu armati e addumannavanu pani e travagghiu, mureru circa 30 cristiani e chiossai di 158 foru firuti. Chissa fu la prima straggi di l'Italia doppu l'ebbica fascista, e accussini tanti Siciliani accuminzaru a addivintari nnipinnintisti. E grazzi a lu Muvimentu Nnipinnintista Sicilianu nascìu l'asercitu sicilianu ntisu E.V.I.S. ('n talianu Esercito volontario per l'Indipendenza della Sicilia).

Doppu la secunna guerra munniali, e la riprissioni di lu muvimentu nnipinnintista, ntra Sicilia e Italia ci fu un trattatu di paci firmatu di Umbertu II di Savoia, la Sicilia addivintau la prima riggiuni autonuma e uttinni na certa autunumìa amministrativa, cu parramentu e liggi propî. Sfurtunatamenti ancora òi lu statu talianu nun appreca lu Statutu d'autonumìa sicilianu puru siddu fa parti dâ so' costituzzioni, cu lu risurtatu chi 'n Sicilia travagghiu nun ci nn'eni e nun si pò sviluppari comu lu nord Italia.

Amministrazzioni/Pulìtica

1946 la Sicilia godi di na certa autunumìa amministrativa. L'Assemblea Siciliana è lu parramentu sicilianu chi havi la sedi a Palazzu dî Nurmanni, 'n Palermu. Lu parramentu sicilianu eni unu di li cchiù antichi dû munnu. Novi pruvinci fannu parti dâ Sicilia: Palermu, Catania, Missina, Sarausa, Rausa, Girgenti, Trapani, Cartanissitta e Enna.

  Pi sapìrinni cchiossai, vidi puru la vuci Statutu d'autonumìa sicilianu.


Li cumuna:

Cultura

La Sicilia, già di l'antichitati, hà datu cuntribbuti culturali di tutti li campi dâ cultura. Artisti e ntillittuali siciliani secunnu li vari campi dâ cultura si distingueru ntî sèculi ggià a pàrtiri di l'antichitati.

La cultura n Sicilia si manifesta cu na certa vivacitati di la cirazzioni artistica, ntô cìnima, cô Festival ntirnazziunali di Taurmina ntô tiatru, chi si distingui ntô tiatru di prosa, tiatru anticu, rapprisintatu ogni annu ntê tiatra grechi di Sarausa, Taurmina, Seggesta, e ntô tiatru n Lingua siciliana, puru assai apprizzatu.

Cucina e Gastronumìa

  Pi sapìrinni cchiossai, vidi puru la vuci Cucina siciliana.


 
 


Noti

  1. db-city.com
  2. Dato Istat a lu 31/03/2012. URL spiatu lu 03-09-2012.

Taliati macari

  Nta Commons s'attròvanu àutri mmàggini rilativi a Sicilia.

Lijami di fora

  Pruvincî dâ Sicilia  
Caltanissetta | Catania | Enna | Girgenti | Missina | Palermu | Rausa | Sarausa | Tràpani