Palermu

nu cumuni di Tàlia
Palermu
Muttu: Senatus Populusque Panormitanus 
Nomu ufficiali: Palermo
Riggiuni: Sicilia
Pruvincia: Paliemmu (PA)
Cuurdinati: 38°6'56.369"N, 13°21'40.543"E
Ammustra ntâ mappa
Superfici: 158,88 km²
Abbitanti: 663.173
Dinzitati: 4.188,28 ab./km²
Cumuni cunfinanti: Parcu, Belmunti Minzagnu, Ficarazzi, Ìsula, Musulumeli, Murriali, Turretta, Villabbati
CAP: 90121-90151
Prifissu telefònicu: +091
Situ ufficiali: http://www.comune.palermo.it


« Beḍḍa e 'ranni citati, lu massimu e zizzu suggiornu [...] Palermu cci àvi palazzi di tanta biḍḍizza ca li passijaturi si mèttinu 'n caminu muvuti di la nòmina di la magnificenzia ca cca rigala l'architittura, lu gustusu travagghiu, l'urnamentu di tanti piḍḍigrini attruvati di l'arti. »
(Edrisi, giògrafu e caminanti àrabbu, di: "U dilettu pi cu' si diverti a firrijari u munnu")


Palermu (o Palìajmmu 'nta la parrata di la zona) è la capitali di la Sicilia, havi na pupulazzioni di 663.173 abbitanti (datu di lu 2007), è la quinta citati d'Italia pi pupulazzioni doppu Roma, Milanu, Nàpuli e Turinu e la 30esima citati 'nta l'Europa. Cunzidirannu la so' ària mitrupulitana, lu so' nùmmuru d'abbitanti acchiana a 1.024.064, la so' ària mitrupulitana cunta li 27 cumuni di la so' pruvincia. È la citati principali e lu capulocu cunòmicu e amministrativu di l'umònima pruvincia e di la Sicilia. Arricogghi munumenta di tutti li pirìudi stòrichi a cuminzari di li Finici 'nzinu a li nostri jorna. Pi chistioni curturali, artìstichi e cunòmichi ha statu 'ntra li maggiuri citati di lu Miditirràniu e oi è 'ntra li principali citati turìstichi di la riggiuni e di la nazziuni.


Storia cancia

 
Panurama di Palermu

L'ària unni ora c'è la citati di Palermu vinni abbitata già nnâ pristoria, nfatti nta lu Munti Piddirinu s'attròvanu tistimunianzi di pupulazioni pristòrichi, n particulari li graffiti ca lassaru d'intra li grutti. Palermu la funnaru nnâ l'uttavu sèculu a.C. li Finici, ntornu a na nzinatura naturali e ntô menzu di dui ciumi, lu Kemonia e lu Papireto, nnâ Sicilia nord-uccidintali.

Palermu arristò finicia finu a la Prima Guerra Pùnica (264-241 a.C.), quannu la Sicilia cadìu sutta lu putiri rumanu. Stu piriudu fu unu dî cchiù tranquilli di la sò storia, sutta l'amministrazzioni pruvinciali di Sarausa. Lu nomu finìciu era Zîz, ma li grechi antichi la chiamaru Panormos, ca veni a diri tuttu portu. Quannu lu Mperu Rumanu si spartìu, la Sicilia, e macari Palermu, addivintaru parti di lu Mperu Bizzantinu.

La situazzioni stetti accussì n' finu nonu sèculu, quannu li Mussurmani nvàsirù l'Africa sittintriunali e appoi la Sicilia; iddi pigghiaru Palermu nnû 831 e lu restu dâ Sicilia nnû 965. Li Mussurmani canciaru la capitali di la Sicilia di Sarausa a Palermu (ca pigghiò lu nomu di Balarm), e accussì idda addivintò pâ prima vota ntâ sò storia la citati dâ Sicilia cchiù mpurtati pù cummerciu e pâ curtura; li funti dìcinu ca la citati avìa chiàssai di 300 muschèi e dìcinu macari ca era n'èbbica di pruspiritati e li cristiani e l'ebbrei putìanu campari n paci, ô ciancu l'unu cu l'àutru, nnâ stissa citati.

Doppu 200 anni arrivaru li Nurmanni (pricisamenti nnû 1071) e n picca tiempu cunquistaru la citati e tutta l'ìsula. Palermu arristò la capitali e, sparti, addivintò capitali di lu mperu. Doppu li Nurmanni, vìnniru li Svevi di lu 1194 nzinu a lu 1266; la citati àppi lu cchiù àutu splinnuri cu l'arrivu di lu Mpiraturi Fidiricu II nnû tridicèsimu sèculu, ca, a la sò morti, si fici accrozzar' nnâ Cattidrali di Palermu.

Appoi vìnniru li Angioini, di lu 1266 nzinu a lu 1282 (ca spustaru la capitali a Nàpuli, picchì chissa era na citati cchiù facirmenti gistìbbili e non suggetta a rivorti, comu anveci era Palermu); vìnniru appoi l'Aragunisi di lu 1282 nzinu a lu 1500 e doppu li Spagnoli. Ntô 1713 la citati veni pigghiata di li Burbona, ca spustaru la capitali a Nàpuli n manera difinitiva, e accussì arresta nzinu ô 1860 cu la mmasioni dâ Sicilia fatta dî piemuntisi, cumannati di Garibbaldi.

Di stu mumentu li ntiressi ecunòmichi e pulìtichi s'arrassaru dâ citati, ca avìa stata mpurtanti nzinu a ddù mumentu. Pi unurari l'unitati taliana, lu cumuni di Palermu accumincia la custruzzioni di granni òpiri architittònichi, tra chisti lu tagghiu dâ Via Roma e la custruzzione di li dui tiatri cchiù mpurtanti dâ citati: lu Massimu e lu Politeama.

Tàlìa macari

Pupulazzioni cancia

L'evuluzzioni di lu nùmmiru d'abbitanti di Palermu:

  • 1550: 55.000 ca.
  • 1853: 185.000 ca.
  • 1861: 199.911
  • 1871: 223.689
  • 1881: 244.898
  • 1901: 309.566
  • 1911: 339.465
  • 1921: 397.486
  • 1931: 379.905
  • 1936: 411.879
  • 1951: 490.692
  • 1961: 587.985
  • 1971: 650.645
  • 1981: 701.782
  • 1991: 698.556
  • 2001: 686.722
  • 2004: 679.730
  • 2007: 663.173

Palermu è l'ùnica granni citati taliana ca di lu 1971 a lu 2001 aumintò lu sò nùmmaru d'abbitanti.

Palermu, nnû 2007, arrisurtò la quinta citati d'Italia, ntra tutti li 103 citati capulochi di pruvincia, pi la pircintuali di pupulazzioni juvanili (15-29 anni) cchiù àuta: 21,2 %.

Li quartera cancia

Li quattru mannamenti - Li quartera stòrichi cancia

 
Cartina dû centru stòricu di Palermu

Lu centru stòricu di Palermu (prima circuscrizzioni), currispunnenti a chidda ca a l'èbbica era la citati d'intra a li mura cincucinteschi, è spartutu di dui strati ca s'ancrocianu a li Quattru canti e vannu a criari a "la cruci barocca" (chiamata macari lu "Tiatru dû Suli"), la via Maqueda e Lu Càssaru. Sti dui strati crìanu quattru quartera stòrichi accanusciuti comu a li quattru mannamenti:

  • La Kavusa o Mannamentu Tribunali,
  • La Loggia o Mannamentu Castellammari,
  • Lu Seralcadi o Û Capu o Mannamentu Munt'i Pietà,
  • Briarìa o Mannamentu Palazzu Riali.

Sti quartera foru sistimati ntê sèculi passati: la prima trasfurmazzioni vinni fatta nnû 1600 cô tagghiu dâ via Maqueda, ca criò la cruci barocca; la sucunna vinni fatta nnû 1885 cû tagghiu dâ Via Roma.

Frazzioni cancia

Palermu havi diversi frazzioni; li cchiù mpurtanti sunnu Munneddu e Sferracavaddu. Sti frazzioni s'attròvanu tutti dui nta la parti nord di la citati e nti la zona custera. N'àutra frazzione di Palermu è Baida, ca s'attrova supra la citati: é nicaredda, ma assai tranquilla n cunfrontu a ddu caos dâ citati.

Istruzzioni cancia

 
Palazzu Steri, sedi dô ritturatu di l'Univirsitati di li studi di Palermu

Istituti ntirnazziunali pa diffusioni di la lingua e di la cultura cancia

Ricecca cancia

Strutturi di lu Cunsigghiu Nazziunali di li Ricerchi prisenti a Palermu cancia

  • Articulazzioni tirrituriali di l'istitutu
    • Istitutu di càrculu e rita cchiu gghiauti pristazziona
    • Istitutu di sturi supra li sistema ntelliggenti pi l'autumazzioni
    • Istitutu pi lu studiu di matiriala nanustrutturati
    • Istitutu di ginetica viggitali
    • Istitutu pi li ticnuloggii didattchi
    • Istitutu di biufisica

Monumenta cancia

La citati di Palermu è china di monumenta di li diffirenti èbbichi e stili architittònichi. Li principali sunnu:

 
Palazzu Riali
 
Zisa
 
Cattidrali
 
San Giuvanni di l'Erimiti
 
San Cataldu
 
Tiatru Màssimu
 
Tiatru Politeama
 
Funtana Pritoria
 
Portu

Trasporti cancia

Trasporti urbani cancia

Lu trasportu urbanu è fattu dâ metropulitana e di l'autubussi.

Metropulitana cancia

La Metropulitana di Palermu, gistita di l'AMAT e di l'FS, utilizza li binari dû passanti ferruviariu e havi dui lìnii.

    • La lìnia A havi 14 stazzioni: Stazzioni Cintrali, Vespri-Policlìnicu, Palazzu Riali-Orleans, Notarbàrtulu, Francia, San Lorenzu-Colli, Cardillu-Zen, Tummasu Natali, Ìsula di li Fìmmini, Capaci, Capaci-Turru Ciachea, Carini, Pirainetu, Ariuportu Falcone-Borsellino. Lu pruggettu pi l'ampliamentu dâ lìnia A, cumprenni la cutruzzioni di novi firmati: Ruccella, Brancacciu risidinziali, Guadagna, Palazzu di Giustizzia, Lolli, Lazziu-Ristivu, Belgiu, La Malfa, Sferracavaddu. La lìnia A camina di li 4:45 nzinu a li 22:00 agghiri a l'Ariuportu, e di li 5,30 nzinu a li 23,00 ammeri la Stazzioni Cintrali, tutti li jorna dâ simana e fà menu cursi nnû fini simana. A la fini dî travagghi (ca foru accuminciati lu 22 di frivaru 2008) lu sirvizziu dê cursi addiventa ogni 5/10 minuti.
    • La lìnia B havi 4 stazzioni (Notarbàrtulu, Mpiraturu Fidiricu, Fera, Giachery). Li travagghi pâ lìnia B ca foru appartati, privèdunu la rializzazzioni di 4 novi firmati: Portu, Politeama, Malaspina-Catania, Lazziu-Libbirtati. La Lìnia B camina di li 6:40 nzinu a li 20:40, sulu nni li jorna firiali. A la fini dî travagghi lu trenu passa ogni 5 minuti.

Autubussi cancia

Lu trasportu citatinu supr'â umma è fattu di l'AMAT. Li lìnii di l'autubussi firrìanu pi tutta la citati e agghìcanu macari finu a nu pocu di cumuna cchiù vicini. L'urarî vannu di li 4:00 di matina nzinu a menzanotti. Li lìnii N1 e N2 sù lìnii nutturni e camìnanu di li 23.00 finu a li 4.00. Lu capu-lìnia s'attrova nnâ zona "Passu di Rìganu" . Chiossai di li autubussi tradizziunali, ci nni sù àutri n virsioni graputa, ca vènunu utilizzati ntâ stati pi cullicari lu centru a Munneddu.

Trammi cancia

Li lìnii dû trammi sunnu n custruzzioni e quannu finìsciunu li travagghi ci sù appoi dui capulìnii, unu nnâ zona Ruccedda e unu nnâ zona Brancacciu, cursìi prutetti e 3 lìnii:

Mitrupulitana leggia cancia

Ha statu pruggittata la custruzzioni dâ mitrupulitana leggia supra umma cu menzi sinza piluta. Dui linii avrìanu a pàrtiri di la rutunna dâ strata Oreto supra strata Riggiuni Siciliana e avrìanu a agghicari n Munneddu, cu pircursi diffirenti. Li treni avrìanu a passari unu pi 3 minuta e li stazziuni prividuti sunnu: Svincolo oreto; Oreto sud; Oreto nord; Piazza Giulio Cesare; Piazza Borsa; Teatro Massimo; Politeama; Archimede; Notarbartolo; Sciuti; Empedocle Restivo; Alcide De Gasperi ;Stadio; Libertà-Lazio; Via D'annunzio; Aldisio; Lanza Scalea; Villa adriana; ZEN San Filippo Neri; Tommaso Natale; Piano Verde; Partanna-Mondello.

Pisti ciclabbili cancia

Sunnu prisenti dui pisti ciclàbbili di 7 chilometri: una passa allatu a lu mari e l'àutra purta di lu mari (zona portu) nzinu a la strata Riggiuni Siciliana.

Autustrati cancia

La citati di Palermu è culliata, grazzi a la circunvaddazziuni o strata Riggiuni Siciliana (cu 2 cursii pi sensu di marcia, cchiù li cursii d'emirgenzia), a 4 autustrati:

  • A19: cullìa Palermu cu Catania, nun si paga, attravirsa arii cu picca abbitanti. Nnaugurata di l'ANAS ntô 1975, havi nu record: lu viaduttu cchiù longu d'Italia, ca va a sèrviri comu svinculu pi Enna.
  • A20: cullìa Palermu cu Missina, si paga, parziarmènti accabbata ntô 2005. Ntô 2006 passaru di sta autustrata cchiù di 21 miliuna di autuveiculi.
  • A29: cullìa Palermu cu Mazara del Vallo n pruvincia di Trapani, nun si paga. Manca di arii di sirvizziu.
  • A29 dir: na parti dâ A29 cullìa Palermu cu Trapani.

La pruvincia havi pruggittatu na nova tanginziali cchiù di fora rispittu a Palermu, ca avissi a cullìari li autustrati Nord cu chiddi a Sud, jiennu di Villabbàti a l'Aeroporto di Palermo-Punta Raisi.

 
Aeroporto di Palermo-Punta Raisi

Ariuporti cancia

  • Ariuportu di Palermu-Punta Raisi, lu nomu ufficiali ha statu canciatu n Aeroporto Falcone e Borsellino: è lu nonu scalu talianu pi nùmmaru di passiggeri (4.511.000 ntô 2007[1]), s'attrova a circa 35 km di Palermu ntâ dirizziuni Trapani. Ntô 2008 era ancora n fasi di allascamentu, pittantu avrìa a passari di 35.000 mq di spazzi pi li passiggeri di ora a 100.000 mq.
  • Ariuportu di Palermu-Vuccadifarcu: ex-ariuportu militari, ntô 2005 l'ariuportu addivintò civili. S'attrova dintra a la citati e è usatu pi vuli riggiunali.

Porti cancia

 
Porto turistico dell'Acquasanta

Firruvìa cancia

 
Stazziuni Cintrali

Li principali stazziuni di Palermu sunnu:

  • Stazziuni Cintrali: custruita nta la fini dû XIX secolo, a la fini dâ guerra munniali furu custruita àutri dui chiani cu stissu stili niuclassicu di la basi. Ntô stissu pirìudu furu costruiti li penzilini ncapu a li binari pi sustituìri dd'àutri distrutti duranti la guerra. Accamora (2009) havi 12 binari e dintra s'attruvanu putìi e lochi laschi pi pistiari.
  • Stazziuni Notarbartolo: custruita nti li anni '70 pi sèrviri la nova zona Nord dâ citati. La furma è assai particulari picchì la struttura dâ stazziuni è ntû liveddu dâ strata, mentri li binari s'attruvanu cchiù sutta. Havi 7 binari. Dintra cci sunnu lochi pi pistiari e putìi vari. Ntô 2008 accuminzaru a travagghiari pi rènniri cchiù muderna la struttura e pi custruiri nu centru cummirciali.
  • Stazziuni Lolli: fu costruita nta la fini dû XIX secolo grazzi la nizziativa di arcuni nòbbili di Palermu pi culliàrisi cu la zona di Trapani china di campi agriculi, ha stata chiusa ntâ mitati dû sèculu XX e accamora è abbannunata. Ha statu prisintatu nu chianu pi ricupirari lu mmùbbili, macari comu nova stazziuni o frimmata pi la futura mitrupulitana.
  • Stazziuni Orleans: costruita ntô 2001, s'attruva sutta a lu liveddu stratali. Utilizzata comu frimmata dâ mitrupulitana, è misa nnâ pusizzioni faurìuli a lu tràfficu dû travagghiu. Nfatti s'attruva casi appressu a l'Universitati di Palermu, a lu Palazzo dei Normanni e a una di li cchiù mpurtanti chiazzi dâ citati Chiazza Nnipinnenza).

Sport cancia

Palluni cancia

Cursi autumubbilistichi cancia

  • Targa Florio: arresta la cchiù antica cursa di machini dû munnu. Nzinu a li anni '70, cursa valida pi lu campiunatu munniali, doppu trasfurmata n rally di mpurtanza ntirnazziunali.

Ciclismu cancia

Puggilatu cancia

Canoapòlu cancia

  • Ghisamestieri Palermo, culura suciali jancu e blè. E' la sula squatra di la citati ca vincìu nu scudettu pi la vittoria dû campiunatu nazziunali ntô 2000, vincìu videmma dui Coppa Italia, ntô 2004 e ntô 2005. Joca nti la massima seri dû campiunatu nazziunali.
  • C.N.Marina S.Nicola, culura suciali jancu e azzurru. Joca ntâ massima seri dû campiunatu nazziunali.
  • Società Canottieri Trinacria, culura suciali giarnu e russu. Joca ntâ massima seri dû campiunatu nazziunali.

Àutri sport cancia

Càuciu a 5

Pallacanestro maschili

  • Pallacanestro Ares Palermo

Pallacanestro fimminili

Pallavulu

Rugby

Pallamano

Hockey n-lìnia

Pallanotu

Baseball

Football miricanu

Canuttaggiu

Atlìtica

Kung Fu

Giamillaggi cancia

Liami nterni cancia

Lòcura:

Pirsuni:

Storia:

Giugrafia:

Noti cancia

  1. Dati da Assaeroporti
  2. Traffico Portuale di Palermo

Pi sapìrinni chiossai cancia

  Nta Commons s'attròvanu àutri mmàggini rilativi a Palermu.