Guerra civili russa
La Guerra civili russa (“russa” zoè di “Russia”) scattau sùbbitu doppu la pigghiata dû putiri di parti dî bulscèvichi (nuvèmmiru di 1917), tra st’ùrtimi, ca sunnu diciuti "Russi" (“russi” zoè di culuri “russu”), e vari gruppi ca s‘uppunìanu a li risurtati dâ Rivuluzzioni d'Uttùviru, ca sunnu diciuti "Janchi". La guerra civili si prutrassi nzinu ô 1921 câ vittoria deî "Russi" (“russi” zoè di culuri “russu”).
A siquutu dû successu dâ Rivuluzzioni russa (“russa” zoè di “Russia”) li cumunisti russi dicideru di fàciri paci câ Girmania, cû Trattatu di Brest-Litovsk, ratificatu lu 6 di marzu di 1918. Nunustanti la riurganizzazzioni dû vecchiu asèrcitu nta l'Armata Russa (“russa” zoè di culuri “russu”) "di l’upirara e dî viddani", ntô jinnaru di 1918, quannu li tudischi nizziaru a avanzari ‘n Russia a frivaru, lu statu caòticu en un disciprinatu di l'asèrcitu era tali ca niguzziari la paci era l'ùnica upzioni.
Stu trattatu galvanizzau nu nùmmaru di gruppi anti-cumunisti, sia ô nternu ca ô sternu dâ Russia, ca ntraprinneru azzioni contra lu novu règgimi. Winston Churchill abbanniau ca lu Bulscivismu avìa a èssiri "strangulatu ntâ naca".
Quatru di nzemi
canciaLa guerra civili fu cummattuta tra li "Russi" (“russi” zoè di culuri “russu”): cumunisti e rivuluzziunari, e li "Janchi": munàrchici, riazziunari, dimucràtici e cunzirvatura, ca s’uppunìanu â Rivuluzzioni Russa (“russa” zoè di “Russia”). Cci foru macari elimenti straneri, cuimmurciuti a supportu di li Janchi, ntâ sô lutta ô Bulscivismu. Cci fu videmma nu nzemi di sucialisti mudirati, nazziunalisti e anàrchici ca cummatteru contra tutti dui: sta fazzioni era canusciuta comu li "Virdi" ca appoi si divideru aggrigànnusi a Russi (“russi” zoè di culuri “russu”) e Janchi. Nittamenti limitata comu forza militari era chidda custituiuta di suli anàrchici ossia nu migghiaru di Guardii Nìuri ca vulìanu urganizzari l' Armata Nìura ma st’anàrchici cummattennu l'armata russa (“russa” zoè di culuri “russu”) foru prestu supraffaciuti.
La guerra vinni cummattuta attraversu tri frunti principali - urintali, miridiunali e nord-uccidintali. Pò videmma èssiri dividuta apprussimativamente ‘n tri pirìudi.
Lu primu pirìudu jìu dâ Rivuluzzioni a l'armistizziu. Lu cunfrittu nizziau chî gruppi russi dissidenti, la forza principali era l'appena furmata Armata dî Vuluntari, ntâ riggiuni dû Don, a cui si juncìu ‘n siquutu la Liggioni Cecu-Sluvacca ‘n Sibberia. A est cc'èranu àutri dui amministrazzioni anti-bulscèvichi, lu Komuch a Samara e lu cuvernu nazziunalista sibbirianu basatu a Omsk. La maiuri parti dî cummattimenti, ‘n stu primu pirìudu fu spuràdica, cuimmurcìu sulu gruppi nichi ammenzu a nu scinariu stratèggicu fluidu e mutevole. Li principali antagunisti èranu li Cecu-Sluvacchi e li Littoni pro-bulscèvichi.
La sècunna fasi dâ guerra fu la fasi chiavi, durau sulu di marzu a nuvèmmiru dû 1919. nizziarmenti l’armati Janchi avanzaru cu successu di sud (Anton Denikin), nord-ovest (Nikolai Nikolaevich Yudenich) e est (Aleksandr Vasilevich Kolchak), custrincennu l'Armata Russa (“russa” zoè di culuri “russu”) a arritrari e avanzannu supra Mosca. Comu e gghiè, sutta la guida di Lev Trockij l'Armata Russa (“russa” zoè di culuri “russu”) vinni rifurmata e ammuttau ‘n arreri li forzi di Kolchak a partiri di giugnu, e l’armati di Denikin e Yudenich d’uttùviru. Li forzi cummattivi di Kolchak e Denikin vìnniru spizzati quasi simurtaniamenti a mitatià nuvèmmiru.
Lu pirìudu finali dû cunfrittu vitti la vasta scunfitta dî forzi Janchi ’n Crìmia. Petr Nikolaevich Wrangel avìa cugghiutu li resti di l’armati di Denikin e chisti avìanu furtificatu li sô pusizzioni ‘n Crìmia. Cu l'Armata Russa (“russa” zoè di culuri “russu”) ca cummattìa ‘n Pulonia, ntâ Guerra Russu-Pulacca, già dû 1919 (o macari prima), li Janchi tìnniru li sô pusizzioni finchì dda guerra accabbau. Quannu la china forza di l'Armata Russa (“russa” zoè di culuri “russu”) vinni rivota contra d’iddi, vìnniru rapidamenti supraffaciuti, e li truppi ristanti vìnniru evacuati a Custantinòpuli ntô nuvèmmiru dû 1920.
Li nizzi
canciaRegnu Unitu, Francia e Stati Uniti, ntirvìnniru tutti ntâ guerra civili. Doppu ca l’Alliati scunfiggeru li Putenzi Cintrali ntô nuvèmmiru di 1918, cuntinuaru lu sô ntirventu ntâ guerra contra li cumunisti, ô scopu d’arrassari chidda ca timìanu putissi divinuiri na rivuluzzioni sucialista munniali. Lenin fu surprinnutu dâ scattata dâ guerra civili, e nizziarmenti suttastimau la purtata dî forzi ca surcìanu contra la sô nova nazzioni. Li primi successi ntâ riggiuni dû Don, mmeci, lu fìciru troppu fiduciusu.
Lu gruppu ca s’uppunìu contra li cumunisti nzinu dû nizziu era cumpunutu principarmenti di ginirali contrarivuluzziunari e dî lucali armati cusacchi, c’avìanu dichiaratu la sô lialtati ô cuvernu prubbisoriu; tra li figuri di spiccu acciamu/asciamu Aleksei Maksimovich Kaledin (Cusacchi dû Don), Alexander Dutov (Cusacchi d’Orenburg) e Nikolay Nikolaevich Semenov (Cusacchi dû Baikal). ‘N nuvèmmiru, lu Ginirali Mikhail Vasilevich Alekseev, lu vecchiu Cumannanti ‘n Capu Zarista, nizziau a urganizzari n'Armata di Vuluntari a Novocherkassk; a iddu si juncìu ‘n dicèmmiru Lavr Georgevich Kornilov, Denikin e nummarusi àutri. Aiutati di Kaledin pigghiaru Rostov ntô stissu misi. A ogni modu, li Cosacchi nun èranu ntinziunati a cummàttiri, quannu ‘n jinnaru la contraffinziva suviètica nizziau, sutta lu cumannu di Vladimir Aleksandrovitch Antonov-Ovseenko, li Cusacchi abbannunaru rapidamenti Kaledin, ca si suicidau. Li forzi d’Antonov ripigghiaru rapidamenti Rostov e pâ fini di marzu dû 1918 vinni dichiarata la Ripùbbrica Suviètica dû Don. L'Armata dî Vuluntari vinni evacuata a frivaru e fuiìu/fujìu ntô Kuban unni si juncìu ê Cusacchi dû Kuban pi muntari n’assartu fallimintari a Ekaterinodar. Kornilov vinni accidutu lu 13 d’aprili e lu cumannu passau a Denikin, ca si ritirau nzinu ô Don. Li soviet avìanu arrinisciuti a alinàrisi la pupulazzioni lucali e l'Armata dî Vuluntari asciau/acciau tanti novi ricruti.
Nun fu nzinu â primavera dû 1918 ca li Minscèvichi e li Sucialisti Rivuluzziunari si jùnciru â lutta armata. Nizziarmenti iddi s’avìanu uppunuti â rivota armata dî Bulscèvichi, ma lu trattatu di paci e la ntruduzzioni d’arcuni duri misuri dittatturiali canciaru la sô upinioni. ‘N tiurìa avissiru pututu èssiri na seria amminazza, ‘n quantu avìanu nu certu liveddu di supportu pupulari e l'auturitati data dâ vittoria nta l’elizzioni pi l'Assimbria Custituenti Russa (“russa” zoè di “Russia”) dû 1918. Lu novu prubbrema p’iddi, era lu bisognu di supportu armatu. Nu primu tintativu di parti dî SR, di ricrutari truppi littoni, ntô giugnettu di 1918, si rivilau nu disastru. Furtunatamenti la Liggioni Cecu-Sluvacca s’ammustrau nu gruppu cchiù affidàbbili, nta l'aiutu â "contra-rivuluzzioni dimucràtica".
La Liggioni Cecu-Sluvacca fu parti di l'asèrcitu zarista e nta l'uttùviru dû 1917 cuntava circa 30.000 òmini, ‘n granni parti ex-priggiuneri di guerra e disirtura di l'asèrcitu Austru-Ungàricu. Ncuraggiata di Tomas Masaryk, la Liggioni vinni vattiata Corpu d'Armata Cecu-Sluvaccu e spirava di putiri cuntinuari a cummàttiri li tudischi. N’accordiu cû cuvernu suvièticu pûn passaggiu via mari attraversu Vladivostok, cullassau a causa dû tintativu di disarmari anchiamenti lu Corpu e, ntô giugnu di 1918, si ribibillau mentri s’attruvava a Cheliabinsk. Ntô giru/giriu dûn misi li Cecu-Sluvacchi cuntrullàvanu granni parti dâ Sibberia Uccidintali, e parti dî riggiuni dû Volga e di l’Urali. P’austu avìanu estinnutu lu sô cuntrollu ultiriurmenti, siparannu la Sibberia (e li sô prizziusi rifurnimenti di granu) dû restu dâ Russia.
Li Minscèvichi e li SR appuiaru l'azzioni dî viddani contra lu cuntrollu dî Soviet supra li furnituri di granu. Ntô maiu di 1918, cu l'appoiu dî Cecu-Sluvacchi, pigghiaru Samara e Saratov, funnannu lu Cumitatu dî membri di l'assimbria custituenti (Komuch). Pi giugnettu l'auturitati dû Komuch si estinnìa susu l'ària cuntrullata dî Cecu-Sluvacchi. Ntinnìanu ripigghiari l’upirazzioni contra li tudischi e nizziaru a furmari lu sô asèrcitu pupulari. Mprimintaru videmma nu prugramma di riformi sucialisti, ma senza li nun pupulari canciamenti ecunòmici ch’èranu assicutati dî Soviet. A ogni modu, il Komuch fu na dittatura, e putìa èssiri spiatatu comu li Soviet ca tantu dipricava.
Cci foru macari di li "cuverni" cunzirvatura e nazziunalisti ca vìnniru furmati dî Bashkiri, dî Kirghizi e dî Turcu-tatari accussì comu nu Cuvernu Riggiunali Sibbirianu a Omsk. Ntô sittèmmiru 1918 tutti li cuverni nun-suviètici si riuneru a Ufa e cuncurdaru di furmari un novu Cuvernu Prubbisoriu Russu a Omsk, guidatu dû Dirittoriu dî Cincu, tri SR (Avksentiev, Boldyrev e Zenzinov) e dui Cadetti (Vinogradov e Volgogodskii). Lu novu cuvernu cadìu rapidamenti sutta la nfruenza dû Cuvernu Riggiunali Sibbirianu e dû sô novu Ministru dâ Guerra, lu Contrammiragghiu Aleksandr Vasilevich Kolchak. Lu 18 di nuvèmmiru nu corpu di statu stituìu la dittatura di Kolchak. Li membri dû Dirittoriu vìnniru arristati e Kolchak si autu-prumuvìu Ammiragghiu e si prucramau "cuvirnanti supremu". Pî suviètici stu canciu di cuntrollu fu nu prubbrema militari, ma na vittoria pulìtica, la quali cunfirmava ca li sò abbirsari èranu di li riazziunari. Kolchak, comu timìanu li suviètici, si dimustrau nizziarmenti n'àbbili cumannanti. A siquutu di na riurganizzazzioni dû sô Asèrcitu Pupulari, li sô forzi catturaru Perm e estinneru lu sô cuntrollu ‘n tirritoriu suvièticu.
‘N tirritoriu suvièticu, a giugnettu, a siquutu dû quintu Cungressu dî Soviet dui SR di sinistra assassinaru l'ammasciaturi tudiscu a Mosca, lu Conti Mirbach, ‘n un tintativu di pruvucari li tudischi e fàciricci ripigghiari l’ustilitati. Àutri SR di sinistra catturaru diversi espunenti Bolscevichi e nzaiaru di sullivari l'Armata Russa (“russa” zoè di culuri “russu”) contra lu regime. Li suviètici arrinisceru a smuntari li sullivazzioni lucali urganizzati dî SR e di l’anàrchici, appoi Lenin ‘n pirsuna si scusau câ Girmania pi l'assassiniu, puru siddu na rapprisagghia tudisca era nun prubbàbbili a causa dâ situazzioni supra lu frunti uccidintali. Cci foru arresti ‘n massa di SR di sinistra e, a siquutu d’àutri dui atti tirrurìstici abbinuti lu 30 d’austu, l'assassiniu dû prisidenti dâ Ceka di Petrugradu e lu firimentu di Lenin ‘n n’àutru attintatu, vinni scatinatu lu tirruri russu (“russu” zoè di culuri “russu”). Li Menscèvichi e li SR vìnniru espulsi dî Soviet e cu e gghiè fussi suspittatu d’attivitati contrarivuluzziunarî putìa èssiri mpriggiunatu/ncarzaratu o justizziatu senza prucessu.
A causa dî scarsi risurtati contra li tudischi, l'Armata Russa (“russa” zoè di culuri “russu”) vinni riurganizzata sutta nu novu Cunzigghiu Militari Supremu, guidatu di Lev Trockij — Li tanti diffirenti unitati vìnniru umuginizzati e ex-ufficiali di l'asèrcitu vìnniru rimittuti ‘n survizzu comu "spicialisti militari". Ntô maiu di 1918 cû nùmmaru di surdati fermu a 450.000 la cuscrizzioni ubbricatoria vinni rintruduciuta. Chista fu siquuta di na purga dî cumannanti di l'asèrcitu, a giugnettu, c’avìa lu scopu di nun ntrudùciri cumunisti, ma di ripristinari ufficiali capaci. A sittèmmiru vinni passata na risuluzzioni ca diriggìu la ntera Russia Suviètica versu misuri militari, Trotsky vinni numinatu capu di nu novu Cunzigghiu Militari Rivuluzziunariu dâ Ripùbbrica, cu putiri assai anchi.
Vidi videmma
cancia- Rivuluzzioni Russa (“russa” zoè di “Russia”)
- Rivuluzzioni d'uttùviru