Akragas (Girgenti)

Li primi studi cunnutti nta na manera sistimàtica ntô situ di Girgenti, foru fatti sutta li Burbona e accuminciaru nta l'ùrtimi anni dô XVIII sèculu sutta la tutela dô prìncipi di Torremuzza, a l'èbbica ncaricatu a la cunzirvazzioni dê beni curturali siciliani.
Ntô 1786 si isaru li culonni sdirubbati dû tempiu di Hera Lacina, e àutri scavi e ntirventi si fìciru nta l'Ottucentu dopu la custituzzioni a Palermu, ntô 1827, dâ Cummissioni di l'Antichitati e Beddi Arti pi la Sicilia, cu ristàuri 'n parti ê Tempî dâ Cuncòrdia e dê Diòscuri. Dopu la prima guerra munniali, ncuminciaru àutri scavi e travagghi di ristàuru e prutezzioni ca cuntìnuanu macari ntê nostri jorna.

Akragas

Tempiu di Zeus Olimpu

La citati di Akragas

Comu dici la tradizzioni, la funnazzioni dâ cità di Akragas, ntâ custa miridiunali siciliana, s'eppi ammeri û 580 a.C., pi manu di culoni rodiu-critesi ca vinèvunu di Gela. Li ducumenti archiulòggichi addimustraru macari la prisenza di àutri nzidiamenti grechi 'n èbbica cchiù antica, agghiri ô VII sèculu a.C.
Akragas era nu cràssicu nzidiamentu grecu, misu ntô ciancu di na cullina dû liturali. Dâ culunizzazioni ntô VI sèculu a.C., la citati pruspirau vilocimenti. Ntô regnu dû tirannu Falaride (570-554 a.C.), vinni fatta na prutezzioni difinziva cu un muragghiuni ntornu a cità.
Lu spanziunìsimu pulìticu di Akragas, arrivò ô màssimu cô regnu di Terone (488-472 a.C.). Dopu la dicisiva scunfitta ch'èppiru li cartagginisi a Imera ntô 480 a.C., Terone ngranniu lu sò dumìniu nzinu ê costi urientali e sittintriunali dâ Sicilia.
Li granni Tempî fabbricati nta st'èbbica, foru la cunziquenza dâ prusperitati ecunòmica e curturali ca vitti la cità nta ssu pirìudu. Lu cchiù famusu e llustri citatinu ca campau tannu, fu lu cèlibbri filòsufu e scinziatu Empèdocli.

Cu tuttu ca cu Sarausa cuntinuamenti c'eranu scontri e cummattimenti pi lu duminiu dê tirritori e dê mari, Akragas eppi nu pirìudu di tranquillitati versu la fini dû V sèculu a. C., ma ntô 406 a.C. l'assediu e lu saccheggiu dê Cartagginisi misi la fini a ssà tranquillitati. Dopu la mitati dû IV sèculu, la citati finuta 'n dicadenza e abbannunu, arrisurgìu pi manu dû sirausanu Timuliuni ca la arrifunnau e primmisi l'arrivu di novi culoni. Ma, picca tempu dopu, la cità turnò a èssiri taliata di Roma e di Cartaggini. Akragas vinni pigghiata dê rumani ntô 262 a.C. e appoi dê cartagginisi ntô 255 a. C. e n'àutra vota dê rumani ntô 210 a. C., ca ci dèsiru lu numu di Agrigentum . Eppi ricchizza macari nta l'etati mpiriali, ma dicadìu nta l'èbbica bizzantina e vinni pigghiata di l'àrabbi nta l'827. Chisti la chimaru Gergent, appoi traspurmata 'n talianu Girgenti comu nzinu ô 1927 vinni chiamata, quannu idda pigghiau lu nomu di comu veni chiamata 'n talianu ora, e zoè Agrigento.

La Valli dî Tempî - La cità antica

La chianta di Akragas.

La "Valli dî Tempî", nomu di comu oggi veni chiamata la zona archiulòggica, pigghia la cchiù granni parti di lu postu unn'era custruita la cità antica.
Li rilevi retrustanti difineru li lìmiti di la sò spanzione: a nord ci sunnu li lìmiti dâ cullina di Girgenti e di la Rupi di Atena, mentri ca li lìmiti a est e a ovist sunnu rapprisintati dê ciumi San Biaggiu e Sant'Anna, l'antichi Akragas e Hipsas. Lu postu unni ci sunnu li famusi Tempî s'attrova a sud, mentri ca cchiù ô vasciu na granni chiana si grapi nzinu a l'attuali centru barniari di San Liuni, unni tra la fini dû VIII sèculu e lu princìpiu dû VII sèculu a.C., s'hava misu nu primu nùcriu di culoni grechi. Li scavi archiulòggichi cunfirmaru ca la dispusizzioni di la zona cumpresa tra l'acròpuli e li tempî è dû V sèculu a. C.. L'ària risidenziali si sviluppau secunnu lu tradizziunali riticulatu di Ippòdamu di Miletu: sei dirittrici principali 'n senzu est-ovist (platèiai), tagghiati cu strati cchiù stritti in senzu nord-sud (stenopòi).
La fabbricazzioni di n'ària sacra vinni fatta ntâ secunna mitati dû VI sèculu a.C., ma li vistiggia cchiù mpunenti sunnu li tempî fabbricati accuminciannu dô regnu di Teroni, cunsacrati a Êracle, Zeus Olimpiu, Hera Lacinia, Vurcanu e Cuncòrdia. Na granni strata culleca sta zona sacra chê quarteri risidenziali dâ cità.

Li Tempî

Tempiu dâ Cuncòrdia – cunziddiratu unu dê cchiù àuti sprissiuni dû munnu grecu.

Lu Tempiu di Èracle – Dê ruini foru isati 8 culonni, quattru di iddi sunnu cô capidettu.

Dû Tempiu di Zeus Olimpu, longu 113 metri e largu 56, si sàrvanu sulu li funnazzioni e na parti di l'artari principali. Era unu dê cchiù mpunenti tempî grechi canusciuti e avìa carattirìstichi ùnichi: anveci di la "peristasi", avìa nu muru unni dâ parti di fora c'èranu 14 semiculonni e d'intra n'autri 14 pilastri misi 'n coddu a la pareti. La cella a celu apertu avìa li pareti tinuti di 12 pilastri quatrati. Pi finiri, ntâ parti àuta dê pareti esterni, ntra na semiculonna e l'àutra c'èranu li talamoni, grannissimi stàtui di gicanti àuti chiossai di 7 metri rapprisintati cu li vrazza piecati ê lati dâ testa, mentri tènunu lu grannissimu pisu dâ curnici dû tempiu.

Lu Tempiu dâ Cuncòrdia è, dopu lu Partenoni di Ateni, lu tempiu dòricu cchiù megghiu sarvatu, grazzi macari a la traspurmazzioni 'n cresia cristana ntô Vi sèculu d.C.. Ntornu a iddu ci sunnu sei culonni 'n facciata e trìdici culonni ntê lati longhi; sarva ancora li fruntoni e na parti dû freggiu.

Fabbricatu ntâ secunna mitati dô V sèculu a. C., lu Tempiu di Hera Lacinia è misu nta l'ànculu sud-uriintali di l'antichi mura, ntô dirupu ca scinni agghiri lu ciumi San Biaggiu. Di stu tempiu, unni si ponnu ancora vidiri tracci di lu focu ca l'abbruciau cu saccu di Cartaggini dû 406 a. C., si sàrvanu ntatti li culonni dô latu sittintriunali cu l'architravi.

Lu Tempiu di Èracle e chiddu cchiù anticu (500-490 a.C.): avìa chìnnici culonni ntê lati longhi, ma oggi arristau sulamenti la peristasi miriduanali, 'n parti isata ntô 1924 cu sei culonni.

Lu Tempiu dê Dioscuri vinni fabbricatu versu la mitati dû V sèculu a.C. ntô centru di l'ària dô Santuariu dê divinitati ctonie: vinni ristrutturatu ntô 1836 mintennu nzemi matiriali diversu e nunn sempri adattu.