Aristòtili

Aristòtili (384 - 383 a.C. - 7 di marzu dû 322 a.C.) fu unu dî cchiù granni filòsufi di la antichitati.
Nzèmmula a sô mastru Platoni è cunziddiratu unu di li cchiù nfruenti pinzatura dâ tradizzioni filusòfica uccidintali.

Ntroducimentu

Li tri megghiu filòsufi greci di l'antichitati foru Socrati, Platoni e Aristòtili.

Sta triadi di mastri e addevi trasfurmau prufunnamenti la tradizzioni filusòfica pricidenti, tantu ch'idda veni ora chiamata prisucràtica. Giacchî Socrati nun lassau scritti, l'òpiri ca custituìscinu la basi dâ tradizzioni uccidintali siquenti sunnu chiddi dû sô addevu Platoni e chiddi d'Aristòtili.

Li sô òpiri, sippuru cunnessi pi tanti aspetti, diffiriscinu prufunnamenti pi stili e cuntinuti. Platoni scrivìu diàlughi filusòfici e arcuni lìttiri, mentri d'Aristòtili junceru finu a nuàutri surtantu li trattati, rivulciuti â sô scola, lu Liceu, e scrivuti prubbabbirmenti comu lizzioni pi l'addevi. S'havi nutizzìa macari d'arcuni diàlughi scrivuti d'Aristòtili e distinati â pubbricazzioni, ma di chisti ni pirvinniru surtantu arcuni frammenti.

Tra l'òpiri cchiù mpurtanti a nuàutri pirvinuti ponnu annuviràrisi l'Organon, ca cogghi l'òpiri di lòggica, la Fìsica, lu trattatu Supra l'Arma, la Mitafìsica, l'Etica Nicumachea, la Pulìtica, e la Puètica.

Li diàlughi di Platoni s'accùpanu di vari argumenti, dâ tiurìa dâ canuscenza a l'ètica appricata, prisintannu spissu na visioni sinòttica d' ètica, mitafìsica, canuscenza e la vita 'n ginirali. Divirsamenti, 'n Aristòtili è pussìbbili rinvèniri na visioni sitturiali di lu sapiri, 'n basi â quali ogni scenza studia ndipinnintimenti di l'àutri lu sô uggettu, a partiri di li sô principi propi e 'n basi a lu sô mètudu particulari.

'N Platoni, noltri, cuncetti duminanti sunnu ca la canuscenza acquisuta attraversu li senzi è cunfusa e nun certa, mentri la canuscenza vera e stàbbili si pò uttèniri attraversu la raggiuni diretta a l'Idìi ca trascinninu lu munnu fìsicu. L'arma pò canusciri l'idìi, li formi puri, essinziali, di cui l'uggetti ntô munnu fìsicu nun sunnu ca zarchi/pàllidi ùmmiri. Stu tipu di canuscenza si pò uttèniri 'n tutti li disciprini, di l'ètica â geometria. 'N un certu senzu Platoni pò èssiri cunziddiratu nu razziunalista e idialista.

Aristòtili, ô cuntrariu, cunziddirava la canuscenza acquisuta pi li senzi di granni valuri, e, suprattuttu nta l'òpiri di zooluggìa, putissi addirittura èssiri cunziddiratu mpirista. Pi tanti aspetti pò nun èssiri esaggiratu assiriri c'Aristòtili punìu li basi pû sviluppu, sèculi doppu, dû mètudu scintìficu di ricerca mpirica. Arcuni studiusi sustennu noltri ca, nta l'òpiri lu cui mètudu nun è strittamenti ligatu â ndaggini mpirica (p'asempiu ntô campu di l'ètica, dâ mitafìsica e dâ trattazzioni ginirali dâ fìsica), Aristòtili prucidissi essinziarmenti ndagannu e discutennu li pinioni cumuni, cu na particulari attinzioni â furmulazzioni linguìstica di chisti. Di stu puntu di vista, lu mètudu aristutèlicu parissi anticipari chiddu dâ filusufìa analìtica.

La vita

Aristòtili nasci a Staggira, na citati situata ntâ Pinisula Caucidica, ntâ parti sittintriunali dâ Grecia, sècunnu Diuggeni Laerziu ntô 384/3 a.C., sècunnu àutri fonti ntô 371 a.C.; dî dui cronoluggìi, chidda accittata di quasi tutti li studiusi è la prima.

Figghiu di Nicumacu, mèdicu pirsunali d'Aminta III, reghi di Macidonia, Aristòtili resta òrfanu 'n tìnnira etati e è affidatu ê curi di Prussenu d'Atarneu. A l'etati di diciassetti anni (ntô 367 a.C. 'n basi â cronoluggìa di Diuggeni Laerziu, ntô 354 a.C. 'n basi â cronoluggìa cchiù "bascia") si trasfirisci a Ateni, pi studiari 'n chidda ch'era una dî scoli cchiù pristiggiusi dû sô tempu, l'Accadèmia funnata di Platoni. Ntô pirìudu di pirmanenza nta l'Accadèmia, Aristòtili addiventa nu ducenti, teni dî cursi di ritòrica e dialèttica e è prubbàbbili ca si didica videmma â stisura d'arcuni òpiri.

Ntô 348/7, annu dâ morti di Platoni, ntô mumentu 'n cui lu filòsufu Spiusippu veni disignatu a succèdiri ô mastru ntâ dirizzioni dâ scola, Aristòtili abbannuna l'Accadèmia nzèmmula a Senucrati. Havi nizziu accussì lu pirìudu di li viaggi: Aristòtili suggiorna prima a Atarneu, pressu lu tirannu Ermia, appoi a Mitileni, nta l'isula di Lesbo; 'n stu pirìudu si didica â ricerca e forsi macari ô nzignamentu (sècunnu Jaeger avissi funnatu a Assu, nzèmmula ê filòsufi Senucrati, Erastu, Còriscu na sorta di succursali di l'Accadèmia).

Ntô 343 a.C., veni chiamatu a Pella la capitali dû regnu di Macidonia, pressu la corti di Filippu, comu tuturi dû futuru reghi Lissandru. Ntô 335 a.C./334 a.C. torna a Ateni, unni funna la sô scola, lu Liceu, â cui urganizzazzioni e dirizzioni si va a didicari pi granni parti dû restu dâ sô vita. Â morti di Lissandru Magnu (323 a.C.), un sintimentu antimacidoni si diffunni pi tutti li citati dâ Grecia. Di stu sintimentu fa li spisi lu stissu Aristòtili, ca veni rinviatu a judizziu cu l'accusa di mpiatati. Cûn cumpurtamentu diversu di chiddu tinutu a sô tempu di Socrati, fuji d'Ateni, pi jiri a rifuggiàrisi a Caucidi, nta l'Eubbea, unni mori ntô 322 a.C..

L'òpiri

Siddu si cunfrunta la lista dî tìtuli prisenti 'n na quarsiasi edizzzioni muderna di l' òpiri d'Aristòtili (tutti quanti ricunnucìbbili a l'edizzioni di Bekker) chî catàlughi cchiù antichi a nostra dispusizzioni (chiddu prisenti ntê Viti dî filòsufi di Diuggeni Laerziu e chiddu attribbuutu a Esichiu) s'adduna ca la granni parti di l'òpiri canusciuti nta l'antichitati comu aristutèlichi jìu pirduta. Senza trasiri ntô dibbattitu, anticu e cchiù ricenti, supra la chistioni, si pò limitari a assiriri ca, già a partiri di li cummintatura antichi, lu Corpus Aristotelicum era suddividutu 'n dui granni gruppi d'òpiri: chiddi essutèrichi, suprattuttu diàlughi, distinati â pubbricazzioni (e, sècunnu studiusi comu Jaeger, di ricunnuciri â fasi cchiù antica, essinziarmenti platunizzanti, dû pinzeru aristutèlicu); chiddi esutèrichi, distinati â scola, culligati dirittamenti a l'attivitati di nzignamentu d'Aristòtili ntô Liceu (comu libbra di testu o forsi comu appunti a partiri dî quali Aristòtili tinìa li propii lizzioni).

La storia di sti dui gruppi d'òpiri è singulari: ntê primi tri sèculi a.C, mentri l'òpiri essutèrichi sunnu liggiuti e canusciuti, di chiddi esutèrichi nun c'è praticamenti nudda trazza; sècunnu na tradizzioni c'uscilla tra la storia e la liggenna, st'urtimi avissiru ristati ammucciati pi diversi sèculi: lu primu succissuri d'Aristòtili â guida dû Liceu, Tiufrastu, â propia morti, avissi nfatti lassatu 'n eriditati la biblioteca dâ scola (cuntinenti macari l'òpiri dû Mastru) a Nileu di Scepsi, forsi p'assicurari a chisti la sô succissioni comu capu dâ scola. Lu succissuri di Tiufrastu, tuttavia, fu Stratoni di Lampsacu e a ddu puntu Nileu avissi lassatu lu Liceu, purtannu cu iddu la biblioteca. L'òpiri d'Aristòtili avissiru dunca passati ntê manu di l'eredi di Nileu e, sècunnu la tradizzioni, pûn certu pirìudu di tempu avissiru ristati ammucciati 'n na cantina.

La tradizzioni riporta videmma c'â fini dû II sèculu a. C., un certu Apilliconi di Teu avissi acquistatu l'òpiri e nn'avissiru tintatu na prima edizzioni. Sapemu comegghiè ca nta l'86 a.C., ntô mumentu 'n cui Silla cunquista Ateni, l'òpiri juncinu a Roma e, pi manu dû grammàticu Tirannioni, pàssanu ntê manu di Andrònicu di Rodi a cui si dèvinu la sistimazzioni, l'urdinamentu e la prima funnamintali edizzioni di l'òpiri esutèrichi d'Aristòtili (ntra lu sèculu I a.C. e lu sèculu I d.C.). L'edizzioni d'Andrònicu e la sô diffusioni ditirmìnanu, dûn latu, na rinascita di l'aristutilismu ntê primi sèculi d.C.; d'àutra parti, graduarmenti, dunanu locu a l'obbliu di l'òpiri essutèrichi, ca vennu scurdati e c'òi sunnu 'n larga parti pirduti.

Storia e nfruenza di l'òpira aristutèlica

Lu cèlibbri dittu d' Alfred North Whitehead, ca la storia dâ filusufìa è na serii d'annutazzioni a l'òpira di Platoni, putissi èssiri videmma appricata a l'òpira d'Aristòtili, cunziddirannu lu nùmmaru di cummintari antichi e muderni ê sô òpiri.

La storia di l'òpiri d'Aristòtili dâ sô morti finu a lu primu sèculu a.C. è arquantu scura. Liggenna voli ca la biblioteca pirsunali d'Aristòtili, nclusi li sô manuscritti, fussi lassata ô sô succissuri, Tiufrastu, e ca fu ammucciata p'evitari cunfisca o distruzzioni. Li manuscritti foru riscuperti ntô 70 a.C.. Fu Andrònicu di Rodi a ridiggiri e pubblicari l'òpiri. Comegghiè ntô pirìudu ntirmediu li sô òpiri nun avissiru viramenti pututu èssiri scurdati, giacchî la sô scola, lu Liceu, era sempri attivu.

La majuranza di l'òpiri d'Aristòtili jìu pirduta, arcuni finu di l'antichitati stissa. P'asempiu Ciciruni eloggia l'eluquenza di li diàlughi d'Aristòtili, di cui nuàutri nun avemu cchiù arcuna canuscenza.

Ntâ tarda antichitati Aristòtili quasi sparìu dû palcuscènicu. Filòsufi cristiani, comu Tirtullianu cunziddiravanu la filusufìa greca comu na tradizzioni pagana di evitari, supèrflua 'n vista dâ viritati rivilata dû vancilu. Ntô quintu sèculu Sant'Austinu appricau filusufìa Platònica e niuplatònica ntâ sô teoluggìa, ma nun si sirvìu d'Aristòtili. Â fini dû sèculu Buezziu ntraprinnìu la traduzzioni di l'òpiri d'Aristòtili e àutri greci 'n latinu, vistu ca lu nzignamentu dû grecu clàssicu stava diclinannu 'n uccidenti. Li sô traduzzioni e cummintari pi sèculi foru l'ùnica fonti di canuscenza dâ tradizzioni filusòfica greca. Ntô frattempu, l'ustilitati dâ cresia cristiana versu pinzatura pagani pirsistìa.

Ô cuntrariu, l'òpiri d'Aristòtili èranu diffusi ntô mediu urienti durante li califfati Umayyadi e Abbasidi, e lu filòsufu Islamicu Averrroe scrivìu estisi cummintari a lu riguardu. Ntô sèculu XII ci fu na vera e propia rinascita aristutèlica nta l'Europa cristiana. Gugghiermu di Moerbeke ntigrau fonti grechi e àrabbi p'uttèniri na traduzzioni latina e Tomasi d'Aquinu fici usu dâ filusufìa Aristutèlica ntâ sô teoluggìa e accussì Aristòtili nfruinzau prufunnamenti lu sviluppu dâ filusufìa nta l'àutu e tardu mediuevu.

Nfatti di siquutu l'idìi d'Aristòtili addivintaru li dogmi dâ filusufìa sculàstica. Foru appuntu sti dogmi a èssiri cunfutati di li filòsufi dû pirìudu mudernu, quali Galileu Galilei e Cartesiu.

Li tiurìi Aristutèlichi supra lu tiatru, 'n particulari li cussidditti tri unitati (di tempu, locu e azzioni), nfruinzaru autura di drammi pi sèculi. Aristòtili urigginarmenti dichiarau di discriviri comu fussi di fattu lu tiatru grecu, ma li sô palori foru cunziddirati comu priscrizzioni pûn bonu dramma.

Na curiusa liggenna: la tomba di Aristòtili

Ntô dècimu sèculu, e nzinu ô dudicèsimu sèculu, diversi viaggiaturi àrabbi 'n Sicilia scriveru chi ntâ muschèa principali di Palermu s'attruvava na cassa di lignu suspinnuta tra lu pavimentu e lu tettu, e chi cuntinìa lu corpu di Aristotili. Ibn Hawqal dici puru d'aviri vistu chê sò occhi sta cassa, oggettu di vinirazziuni puru pî cristiani.

Vuci currilati

Nta Commons s'attròvanu àutri mmàggini rilativi a Aristòtili.

Testi

Aristòtili (Ngrisi)