Fascismu

Lu fascismu (o "fascìsimu") deriva da li fasci di combattimiento fu un muvimentu pulìticu dû XX sèculu ca surcìu 'n Italia a partiri dâ fini dâ prima guerra munniali, 'n parti comu riazzioni â Rivuluzzioni Bulscèvica dû 1917 e a li primi lutti sinnacali upirari, 'n parti 'n pulèmica câ sucitati libbirali-dimucràtica nisciuta lacirata di l’espirienza dâ verra. Lu nomu diriva dâ palora fasciu (lat.: fascis) e fa rifirimentu a li fasci usati di l'antichi littori comu sìmmulu d'unioni. L’ascia prisenti ntô fasciu simmulizzava lu sô putiri, 'n particulari lu sô putiri jurisdizziunali.

Funnaturi e ispiraturi di lu muvimentu fascista fu Binitu Mussulini, ca lu 23 di marzu dû 1919 detti vita a Milanu ôn nicu gruppu dinuminatu Fasci italiani di combattimento (Fasci taliani di cummattimentu). Lu fascismu fu unu di li granni muvimenti nazziunalisti diffùsisi rapidamenti 'n Europa nta l'anni vinti e trenta dû sèculu scursu 'n tanti paisi europei, accumunati di na matrici cumuni di cunsirvaturismu, nazziunalismu, razzismu, auturitarismu e cultu dâ pirsunalitati dû capu: lu nazzismu 'n Girmania, li guardî di ferru 'n Rumania, lu franchismu 'n Spagna.

Lu fascismu tinnìa a mpòniri na priminenza dû partitu fascista, idintificatu cû Statu, 'n ogni aspettu dâ vita pulìtica e suciali. Puru cummattennu lu cumunismu e lu sucialismu comu nimici dâ patria e dâ sucitati (cu lu direttu appoju, 'n chistu, dâ granni nnustria e di li capitalisti privati, scantati dî rivinnicazzioni sinnacali, cu cui lu fascismu appi sempri nu rapportu priviliggiatu) Mussulini mutuau dâ duttrina sucialista tanti idei, criannu nu statu furtimenti cintralizzatu e efficenti e strutturannu l’econumìa 'n un mudellu assai sìmili ô sucialismu curpurativista.

Li ràdichi dû fascismu, comu di l'àutri reggimi tutalitari europei “cucini” dû piriodu, vannu ndividuati ntâ prufunna crisi dâ sucitati taliana di lu primu doppuguerra e ntê dèbbuli ràdichi dâ sô dimucrazzìa libbirali. L’ideoluggìa dû fascismu fu elabburata nta l' anni '20 di Sergiu Panunziu e succissivamenti stilata ni n'artìculu scrittu di Juanni Gintili duranti lu sô ncàrricu di ministru di l’Istruzzioni e appoi siglatu di Mussulini, ma nun vinni mai viramenti applicata, ristannu un ducumentu privu di sìquitu. Lu fascismu campau suprattuttu dâ vuluntati di Mussulini e si limitau a siquiri arcuni principî di màssima d'iddu ndicati di vota 'n vota e a alimintari lu cultu dâ pirsunalitati, aduprannu li menzi di cumunicazzioni di massa pi trasmèttiri n'idiali d'omu forti, dicisu e risulutu.

Di certu lu fascismu si riallazza a currenti di pinzeru ultracunsirvatrici, c'acchiananu a lu XIX sèculu, 'n ginirali cuntraddistinti dâ critica contra lu pritisu matirialismu e l’idia di prugressu dî sucitati capitalisti burghisi, ritinuti distruttrici dî valura cchiù prufunni dâ civirtati europea. Tali scoli di pinzeru tènninu a rievucari n’idia rumàntica, e secunnu tanti sturicamenti nun esatta, di na mìtica sucitati premuderna, armònica e urdinata, 'n cui li diversi ceti dâ società, ognidunu nta lu sô àmmitu, cullàbburanu pû beni cumuni. Di chistu prumana la crìtica â dimocrazzìa libbirali e â sucitati di massa c'abbilisci l’omu (lu nùmmaru contra la qualitati), finu a jùnciri a pinzatura ca supra lu finiri dû sèculu XIX e lu nizziu di lu sèculu XX ritinìanu esauruta la funzioni dâ civirtati uccidintali (Alfred Rosenberg Il mito del XX secolo, Oswald Spengler, Il tramonto dell’Occidente).

Storia dû Fascismu

Lu Futurismu ntî l'idioluggìa

'N Italia lu fascismu attruvau li sô pricursura, nta l'anni pricidenti â prima guerra munniali, ntô muvimentu artìsticu dû futurismu (lu cui ispiraturi, Filippu Tommasi Marinetti, aderìu succissivamenti ô muvimentu di Mussulini), ntô dicadintismu e nta l’arditismu di Gabrieli D'Annunziu e nni àutri nummarusi pinzatura e azziunisti pulìtici nazziunalisti ca si ritrovaru ntâ rivista Il Regno (Giuseppi Prizzulini, Luiggi Fidirzuna, Juanni Papini), tanti dî quali militaru 'n sìquitu nta li fila fascisti.

Fu la nun discutìbbili abbilitati di pulìticu di Binitu Mussulini, ex lider massimalista dû Partitu Sucialista Talianu, cummirtutu â causa dû nazziunalismu e dâ Granni Guerra, a fùnniri lu cunfusu nzemi d'idei, aspirazzioni, frustrazzioni di l'ex cummattenti rèduci dâ dura spirienza dâ guerra di trincea, 'n un muvimentu pulìticu ca ô nizziu appi na chiara ispirazzioni sucialista e rivuluzziunaria (vidi lu prugramma dî fasci di cummattimentu dû marzu 1919) e ca si cuntraddistinsi finu di sùbbitu pâ viulenza dî mètudi mpigati contra l'uppusitura.

La crisi ecunòmica dû doppuguerra, la disaccupazzioni e la nflazzioni criscenti, la smubbilitazzioni di l’esèrcitu (ca ristituìu â vita civili migghiara di pirsuni), li cunflitti suciali e li sciòpiri ntê fàbbrichi dû nord, l’avanzata dû partitu sucialista divinutu lu primu partitu a l'elizzioni dû 1919, criaru, nta l'anni 1919-1922, li cunnizzioni pûn gravi ndibbulimentu dî strutturi statali e pûn criscenti timuri di parti di li ceti agrari e nnustriali di na rivuluzzioni cumunista 'n Italia supra lu mudellu di chidda 'n cursu 'n Russia.

Nni sta situazzioni fluida, Mussulini cugghìu l’accasioni e, abbannunannu rapidamenti lu prugramma sucialista e ripubblicanu, si punìu ô sirvizzu dâ causa antisucialista; li milizzî fascisti, appujati di li ceti pussidenti e di na parti di l’apparatu statali ca vidìa 'n iddu lu ristauraturi di l’òrdini, lanciaru na viulenta affensiva contra li sinnacati e li partiti d'ispirazzioni sucialista (ma videmma cattòlici), spicialmenti ntô nord d’Italia (Emilia Rumagna, Tuscana 'n particulari modu), causannu nummarusi vìttimi ntâ sustanziali ndiffirenza dî forzi di l’òrdini. Li viulenzi foru ntâ granni parti di li casi pruvucati dî squadristi fascisti, ca di forma sempri cchiù chiara foru appujati di Dinu Granni, l’ùnicu riali cumpitituri di Mussulini pâ leadership ô nternu dû partitu, ca ntô cungressu di Roma dû 1921 si fici di parti e detti via lìbbira a lu futuru Duci.

Lu Vintenniu

La viulenza criscìu cunziddirivurmenti nta l'anni 1920-22 finu â Marcia supra Roma (28 di uttùviru dû 1922). Di frunti a l’avanzata di milizzî fascisti mal armati e guidati supra Roma, lu Reghi Vittoriu Emanueli III di Savoia, prifirennu evitari ogni spargimentu di sangu, dicidìu d'affidari lu ncàrricu di Prisidenti dû Cunzigghiu a Mussulini, ca nni ddu mumentu avìa 'n Parramentu nun chiù di 22 diputati. Vittoriu Emanueli mantinni sempri lu cuntrollu di l’esèrcitu: siddu avissi vulutu, avissi pututu senza prubblemi cacciari di Roma Mussulini e li forzi fascisti, nfiriuri 'n tuttu â varniggioni di stanza ntâ capitali; quinni nun si pò parrari, a riguri di tèrmini, di corpu di statu 'n quantu Mussulini uttinni lu cuvernu ligarmenti, cu nu ncàrricu (quant'e gghiè uggettu di tanti e prufunni crìtichi) di lu suvranu.

Di primu ministru, li primi anni di Mussulini (1922-1925) foru carattirizzati dûn cuvernu di cualizzioni, cumpostu di nazziunalisti, libbirali e pupulari, ca nun assumìu finu ô delittu Mattiotti cunnutati dittaturiali. 'N pulìtica nterna Mussulini favurìu la cumpreta ristaurazzioni di l’auturitati statali, cu lu nsirimentu dî fasci di cummattimentu ntô nternu di l’esèrcitu (funnazzioni, ntô jinnaru dû 1923, dâ Milizzia vuluntaria pâ sicurizza nazziunali) e la prugrissiva idintificazzioni di lu Partitu 'n Statu. 'N pulìtica ecunòmica e suciali vìnniru emanati prubbidimenti ca favurìanu li ceti gnustriali e agrari (privatizzazzioni, libbiralizzazzioni di l'affitti, smantiddamentu di li sinnacati).

Ntô giugnettu dû 1923 vinni appruvata na nova liggi elitturali majuritaria, c'assignava dui terzi di li seggi â cualizzioni c'avissi uttinutu armenu lu 25% dî suffraggi, rèula puntuarmenti applicata nta l'elizzioni dû 6 d'aprili 1924, ntê quali lu “listuni fascista” uttinni nu straurdinariu successu, aggivulatu macari di li brogghi, dî viulenzi e dî ntimidazzioni contra l'uppusitura.

L'assassiniu dâ dimùcrazzia

L’assassiniu dû diputatu sucialista Jacumu Mattiotti, c'avìa spiatu l’annullamentu di l'elizzioni pi l'irriularitati cummisi, pruvucau na mumintania crisi dû cuvernu Mussulini. La dèbbuli risposta di l'uppusizzioni (sicissioni di l’Aventinu), ncapaci di trasfurmari lu sô gestu nni n’azzioni antifascista di massa, nun fu sufficienti a alluntanari li classi diriggenti e la Munarchìa di Mussulini ca, lu 3 di jinnaru 1925, rumpìu li nduggi e, cûn notu discursu ntô quali assumìa supra d'iddu la ntera rispunsabbilitati dû delittu Mattiotti e di l'àutri viulenzi squadristi, di fattu pruclamau la dittatura, supprimennu ogni risidua libbirtati e cumplitannu l’idintificazzioni assuluta dû Partitu Nazziunali Fascista cû Statu.

Dû 1925 finu â mitati di l' anni trenta lu fascismu canuscìu picca e isulati uppusitura, sippuru mimuràbbili ('n bona parti cumunisti comu Ntoni Gramsci, sucialisti comu Petru Nenni, dimo-libbirali comu Juanni Amènnula, libbirali comu Pieru Gubbetti), tanti di li quali pajaru câ vita, l’esiliu, peni ditintivi o lu cunfinu lu sô rifiutu di lu fascismu. La stragranni majuranza dî taliani, videmma chidda vicina ô partitu pupulari, attruvau un modus vivendi câ nova situazzioni, vidennu forsi 'n Mussulini un baluardu contra lu matirialismu e lu sucialismu e suprattuttu contra lu disòrdini ecunòmicu succissivu â verra '15-18: di parti sô, lu fascismu talianu nun esircitau mai na granni òpira di nduttrinamentu dâ pupulazzioni comu chidda ntraprisa dû nazzismu 'n Girmania, ma chiuttostu, comu lu franchismu spagnolu, si limitau ntâ majuri parti di li casi a esìggiri sulu na participazzioni di facciata.

Tali situazzioni vinni favuruta di lu riabbicinamentu câ Cresia Cattòlica, ca culminau ntô Cuncurdatu di l’11 di frivaru 1929, cu cui si nchiudìa l’annusa chistioni di li rapporti tra Statu e Cresia graputa nta lu 1870 dâ breccia di Porta Pia e ca ristituìa ô cattulicèsimu lu rolu di riliggiuni di Statu.

Pulìtica èstira

'N pulìtica èstira Mussulini, doppu lu ncidenti di Corfù dû 1923, pûn longu piriudu nun si discustau di l’ubbiettivu dû mantinimentu dû status quo 'n Europa cu na pulìtica prudenti e scevra d'abbinturi militari, nunustanti la ritòrica nazziunalista. L’Italia mantinni òttimi rilazzioni cu Francia e Nghilterra, cullabburau a lu ritornu dâ Girmania ntô sistema dî putenzi europei puru nta li lìmmiti dû Trattatu di Versailles, tintannu autresì d'estènniri la sô nfruenza versu li Paisi sorti dû sfacelu dû Mperu austru-ungàricu (Austria e Ungaria) e ntê Barcani (Arbania, Grecia) 'n funzioni anti-juguslava. L’Italia fu noltri unu di li primi paisi europei a stabbiliri ntô 1929 rilazzioni dipromàtichi cu l’Unioni Suviètica. Ntô 1934 Mussulini s'eriggìu a difinsuri di la ndipinnenza di l’Austria contra li miri annissiunìstichi dâ Girmania hitleriana, sibbeni l’abbicinamentu talianu cû Paisi cunfinanti, ca lui Duci purtau sinu â pirsunali amistati cû cancilleri Dolfuss (ammazzatu appuntu di li tudischi), nun avissi 'n funnu ubbiettivi tantu diffirenti.

L’affirmazzioni di lu nazzismu 'n Girmania e lu successu d' Hitler nta l'anni 1934-36, di frunti â sustanziali inazzioni dî dimocrazzìi uccidintali, cummìnsiru Mussulini ca vi fussi pi l’Italia l’uppurtunitati d'espànniri ultiriurmenti lu sô pristiggiu e li sô cunquisti tirrituriali, puru cûn apparatu gnustriali gràcili e pruvatu dâ crisi ecunòmica dû 1929 e cûn esèrcitu arritratu e mal equipaggiatu. Ntô 1935 l’Italia mmadìu cûn pritestu l’Etiopia, ca vinni rapidamenti cunquistata (maju 1936: pruclamazzioni dû Mperu) puru cu atrucitati quali lu mpiegu di gas e straggi ndiscriminati contra l’uppusizzioni dâ pupulazzioni lucali.

Picca misi doppu l’Italia fascista si schirau chî franchisti ntâ verra civili spagnola, mmiannnu videmma un corpu di spidizzioni di 20.000 òmini. Longi dû riffurzari ecunumicamenti lu paisi, sti mprisi ndibbuleru lu cunsensu ô règgimi jittannu li primi simenzi dû risintimentu pupulari, e 'n pulìtica èstira l'alluntanaru di Francia e Nghilterra spincènnulu a alliniàrisi 'n manera criscenti cu la Girmania nazzista (1936: Assi Roma-Birlinu, 1937: Pattu Anticomintern cumprinnenti macàri lu Giappuni; 1938: acquiscenza di Mussulini a l’annissioni di l’Austria; 1939: Pattu d'Azzaru 'n funzioni affensiva). Ntô 1938 Mussulini fici prumulgari dû Reghi li liggi razziali antisemiti, ca nun avìanu pricidenti 'n Italia e ca foru applicati senza entusiasmu. Ntô marzu di 1939, senza arcuna vera raciuni, urdinau l’accupazzioni di l’Arbanìa già saldamenti ntâ sfera di nfruenza taliana, punènnuvi comu cuvirnaturi (vicirré) lu jènniru Galiazzu Cianu.

Nunustanti li clàusuli dû Pattu d’Azzaru (assistenza autumàtica 'n casu di verra), ntô sittèmmiru dû 1939 Mussulini si dichiarau nun billiggiranti, ma ntô giugnu dû 1940, contra la vuluntati di granni parti dî girarchii fascisti, trasìu 'n verra contra Francia e Nghilterra, fidannu ntâ ràpida vittoria tudisca. L’impriparazzioni di l’esèrcitu e l’incapacitati dî sô cumannanti cunduceru a tirrìbbuli scunfitti supra tutti li frunti (Grecia 1940) e â ràpida pèrdita dî culunî di l’Àfrica Urientali (1941) e dâ Libbia (1943), criannu nu ndibbulimentu dî difisi ca grapìu li porti â mmasioni dâ Sicilia.

Fini dû Fascismu

Lu 25 di giugnettu 1943 na manovra ordita di parti d'arcuni mpurtanti girarchi (Granni, Vuttara e Cianu) cu l’appoju dû Reghi, si traducìu nn'un famusu Òrdini dû jornu prisintatu a lu Granni Cunzigghiu dû Fascismu cû quali si spiava a lu Reghi di riprènniri lu putiri, e purtau a l’arrestu di Mussulini e â sdirrubbata a l’antrasatta dû fascismu, ca si dissulvìu ntra lu giùbbilu dâ pupulazzioni; ma la caduta di Mussulini nun priludìa â cunchiusioni dâ verra, ca si prutrassi p'arcuni simani ntâ criscenti ammiguitati dû novu cuvernu Badogghiu. Cu l’8 di sittèmmiru nizziau l’ùrtima fasi di lu fascismu, ca riturnau ê sô urìggini ripubblicani e sucialistiggianti cu la funnazzioni dâ Ripùbblica Suciali Taliana (RSI, ditta videmma Ripùbblica di Salò dâ lucalitati 'n cui appi sedi), cu a capu nu sfiduciatu e oramai spentu Mussulini. La RSI, ùrtimu cuvernu fascista 'n Italia ca cuvirnau supra li tirritori sittintriunali nun ancora accupati dê forzi alleati, vitti macari la participazzioni d'arcuni effettivi di l’esèrcitu, oramai sbannatu, e àutri elimenti nun appartinenti a lu fascismu. L’adisioni â RSI, suprattuttu nta l’òttica di st'ùrtimi, fu un tintativu di riscattari quarchicosa di l’anuri talianu pirdutu l’8 di sittèmmiru cu lu mpruvvisu canciu d'allianza a favuri di l'Alliati, fattu ritinutu vriugnusu videmma pî mudalitati cu cui abbinni e pû cumpurtamentu, ritinutu nun qualificàbbili, tinutu dû marasciallu Badogghiu, dû Reghi Vittoriu Emanueli III e dû statu majuri di l’esèrcitu talianu. Comu la Ripùbblica di Vichy 'n Francia, macari chidda di Salò fu sustanziarmenti nu statu satèlliti dâ Girmania Nazzista, sippuru cu nu mìnimu d'autunumìa duvutu suprattuttu â stima ch'Hitler ancora avìa pi Mussulini, e li forzi ripubblichini foru suprattuttu mpignati ntô cuntrollu dû tirritoriu e ntâ riprissioni dî muvimenti partiggiani.

Lu 25 d'aprili 1945 la libbirazzioni dû nord Italia e la fucilazzioni di Mussulini signaru la fini dâ verra e dû fascismu 'n Italia, c'armenu pi nustalgìa supravvivìu, nunustanti lu divetu dâ Custituzzioni Ripubblicana, ntê partitini munàrchici e suprattuttu ntô Muvimentu Suciali Talianu d' Arturu Michulini: tanti ex-ministri fascisti e nutàbbili dû partitu si riciclaru appoi ntâ niunata Dimucrazzìa Cristiana, ca vincìu l'elizzioni dû 1948 cu na majuranza schiaccianti e cuvirnau l’Italia dû doppuverra pi dicenni. L’MSI arridducìu ntô 1994 li liami cû muvimentu mussulinianu e si trasfurmau 'n Allianza Nazziunali.

Lu fascismu ntô munnu

di sviluppari

Vuci currilati

Liami esterni

Fonti

La fonti di st'artìculu è Uicchipidia Taliana:

http://it.wikipedia.org/wiki/Fascismo