Sant'Àngilu Muxaru

Sant'Àngilu Muxaru
Muttu:
Nomu ufficiali:	Sant'Angelo Muxaro
Riggiuni:
Pruvincia:	Girgenti
Cuurdinati:	37°28'51"N, 13°32'47"E Ammustra ntâ mappa
Superfici:	64 km²
Abbitanti:	1.730
Dinzitati:	27 ab./km²
Cumuni cunfinanti:	Girgenti, Lisciànnira di la Rocca, Aragona, Casteltermini, Catòlica, Cianciana, Raffadali, San Biaggiu Plàtini, Santa Elisabbetta
CAP:	92020
Prifissu telefònicu:	+0922
Situ ufficiali:	http://www.comune.santangelomuxaro.ag.it/

Sant'Àngilu Muxaru (o Sant'Àngilu ntâ parrata lucali) è un cumuni di 1.730 abbitanti dâ pruvincia di Girgenti chi s'attrova a 30 chilòmitri a nord di Girgenti, a 335 metri supra lu liveddu dû mari.

Sant'Àngilu Muxaru

Lu nomu

A li voti lu nomu talianu è scrittu Sant'Angelo Musciaro.

Storia e archioluggìa

Supra li pareti di gissu cristallinu dâ cullina di Sant’Àngilu, tantìssimi sunnu li tombi rinvinuti. Granni parti di chissi sunnu di furma tunna a pseudo-cùpula cònica, ditta a Tholos e richiàmanu li custruzzioni fùnibbri principischi dâ Grecia micinèa. Ginirarmenti cuntinìanu un nùmmaru granni di catàviri (nta una foru arritruvati 35 crozzi) e chistu fà pinzari a n’usu dumèsticu o dinàsticu. Ntra sti tombi, la cchiù monumintali è la Grutta dû Prìncipi, furmata di dui càmmiri circulari cumunicanti granni: una antiriuri, assai granni (diàm. m. 8,8) e la secunna cchiù ntirnata e di diminzioni cchiù arriduciuti, ca prisenta - ntagghiatu ntâ roccia - un littuzzu fùnibbri.
E’chiamata macari “Grutta Sant’Àngilu”, dû nomu dû santu prutitturi ca secunnu la tradizzioni avissi scigghiutu la grutta pû sò erimitaggiu doppu avìrila libbirata dû dimoniu.

Dî diversi arritruvamenti archiològgici nta Sant’Àngilu Muxaru s’havi nutizzia dû ‘700, doppu ca ntâ cullezzioni privata dû Vìscuvu Monz. Lucchesi Palli cumpàrsiru quattru coppi d’oru pruvinenti di st’ària, ntra li quali dui dicurati cu fiuri di tàuri disposti tutt’attornu a n’omphalos cintrali.
Di sti stissi uggetti si parra nta diversi scritti di viaggiatura ca ccà fìciru tappa, comu lu Prìncipi di Biscardi (ntô sò Viaggio per tutte le antichità della Sicilia'), lu baruni Von Riedesel e lu pitturi francisi Jean Houel. St'ùrtimu, ortri a discrìviri l’uggetti cu nu disignu, assignalìa puru ô postu di l’arritruvamentu: “au fond d’un tombeau, dans un village antique aujourd’hui appellé Sant’Angelo”.
Sempri grazzi a Houel s’apprinnìu ca ô mumentu dâ sò vìsita sulu una dî dui coppi era prisenti, poichì l’àutra fu vinduta a nu ngrisi, passannu succissivamenti â cullezzioni di Lord William Hamilton, ammasciaturi pressu lu Regnu dî dui Sicili, pi jùnciri e ristari tuttora ô British Museum.

Attornu ô XIX sèculu circa, Sant’Àngilu Muxaru assumi na pusizzioni di rilivanza particulari ntô cuntestu dû panurama archiològgicu sicilianu, datu ca ntâ parti cchiù vascia dâ cullina ca vorgi a menzujornu, comu midemmi nta àutri punti nun propiu limìtrufi ô munti di Sant’Àngilu, cuntadini dû postu scavaru dicini di tombi rinvinennu uggetti, vasi e matiriali archiològgicu n granni nùmmaru.
Li cuntadini di lu locu carricàvanu tali riperti n appòsiti cesti e cu muli e scecchi, pircurrennu sinteri e trazzeri antichi, li purtàvanu a li mircati di Girgenti e Palermu. Tanti di st’uggetti finìanu pi fari parti di cullezzioni privati, àutri ntê musei dî citati. Riperti lijati â civirtati dî Sicani.
Unu dî scavi pressu la nicròpuli pirmittìu di rinvèniri na tomba ditta “A”, ancora ntatta: Mt. 3,30/2,10 di diàmitru circa e di mt. 2,10 di autizza. Nta dd’accasioni vìnniru ripurtati â luci cinquanta vasi, bùcculi di bronzu e di ferru e un granni nùmmaru di catàviri. Li vasi di pruduzzioni ndìggina foru assai particulari e ntirissanti poichì piculiari dâ cultura e lu stili propi dâ ciràmica di Sant’Àngilu Muxaru. La nicròpuli dû munti di Sant’Àngilu Muxaru rapprisenta la parti cchiù sterna d’un situ archiològgicu assai cchiù anchia. Chissa assumi na pusizzioni tali di fari pinzari a na barrera posta a prutezzioni di n’ària cchiù mpurtanti, chidda dû “Munti Casteddu”, ca supra la cima chianiggianti li studiusi sunnu oramai cuncordi ntô cullucari la sedi dâ furtizza antica e mìtica dî Sicani: Kamikos. Ccà foru rinvinuti cintinara di tombi, sia a tholos ca a furnu. Li cchiù spittaculari sunnu sicuramenti l’accussidditti “Grutticeddi”: nu nzemi di tombi scavati ntâ roccia.

La granni quantitati di matiriali archiològgicu, la particularitati di l’architittura funiraria riscuntrata ntô tirritoriu santancilisi ni cunnùcinu ô putenti pòpulu dî Sicani.

Propiu nta sta vaddi li Sicani arrinisceru a raffurzari la sò prisenza, cuntrullannu lu tràfficu di merci e di prudutti di mpurtanza vitali e arriniscennu midemma a viggilari supra li vìi di cumunicazzioni nterni, comu lu ciumi Plàtani, ca dâ costa africana s’ammuttava agghiri lu nternu dâ Sicilia assumennu, di cunziquenza, un rolu strateggicamenti nivràlgicu pi l’eculibbri econòmici e pulìtici di ddi tèmpira.

Speleoluggìa

Ô nternu dû tirritoriu dû cumuni di Sant’Àngilu Muxaru sunnu prisenti un cintinaru di cavitati di ntiressi speleològgicu. Arcuni d’iddi sunnu usati dî turisti e quinni adatti a tutti li gradi di difficurtati, àutri distinati a un visitaturi cchiù spertu ntô campu speleològgicu.

Grutti di l'Acqua

Nu cumplessu di grutti, veramenti miritèvuli d’attinzioni, è rapprisintatu di l’accussidditti Grutti di l’Acqua. La sò urìggini acchiana direttamenti dû rusceddu di funnuvaddi. Tali azzioni, ntirissannu tirrena argillusi e rocci gissusi, scavau facirmenti gallarìi suttirrànii ca, evurvennu ntô tempu, purtau â morfoluggìa attuali custituuta di un vattali di l’acqua e tri gallarìi.

Grutta Ciàvuli

Attraversa tutta la cullina dû paisi pi circa 1200 metri: dâ sò enormi vucca fannu lu sò ngressu l’acqui di na surgenti ca, doppu aviri surcatu tutta la cavitati, nèscinu dâ parti di punenti dâ grutta.

Nta l’anni lu passaggiu di l’acqua scavau gallarìi, cavitati e ambienti e canciau spissu lu cursu urigginariu criannu nu ntrizzu di passaggi, tani e e caverni di biddizza surprinnenti.

Li cresi

Li cresi di Sant’Àngilu hannu ràdichi prufunni e singulari. Li dui cresi, la Matrici e la Cresia dû Carmelu, chiuttostu granni, hannu storia e tradizzioni lijati a l’urìggini e a li primi sviluppi dû cumuni. Ampliati e azzizzati ntô XVIII sèculu, asistìanu, n furmi e diminzioni diffirenti di chidi attuali, ma ntê stissi posti, ntô sèculu XVII.

Li dui gruppi, pi quasi dui sèculi, si mantìnniru distinti e pari abbitàssiru macari nta dui quarteri distinti.

La Matrici

La facciata principali dâ Matrici, di nchiantu rittu e squatratu dâ tradizzioni cincucintisca, è sprissioni mudirata dû tardu baroccu di mitati sèculu XVIII. Si prisenta cu nu sò ciarmu pâ simmitrìa di l’elementi architittònici, pi l’urnati ca ncurnìcianu lu purtali e li ngressi latirali, pi l'armunìa deû nzemi rinnutu gradèvuli midemma dû culuri ambratu dâ petra lucali. Susu lu purtali spicca lu stemma di Sant’Àngilu Carmilitanu. Scurputu, a menzurilevu, supra cincu blocchi dâ stissa petra dâ facciata e ncasiddatu bonu ntâ lunetta, n cartigghiu di svulazzi barocchi, supra funnu di scutu a cartella irrigulari, evidenzia lu pugnali e la parma sìmmuli dû martiriu dû Santu.

La Matrici, a tri navati, è a chianta basilicali cu volta a vutti lunittata ô centru e volti nichi a crucera supra li navateddi. Mpunenti culonni n muratura, lisci dû tipu tuscànicu, sustèninu archi anchi a tuttu sestu e divìdinu la navata cintrali dî latirali nzinu a lu prisbiteriu. Chissi si sùsinu di na basi sòlida a cubbu nzinu a li capiteddi dòrici ca surrègginu l’archi cu li curniciuna suvrastanti ntê quali pòggianu li volti. La volta a vutti dâ navata cintrali è eligantimenti ritmata dî veli c’òspitanu li finestri, quattru p’ogni latu. A spizzari la monutunìa dâ volta cintrali nterveni la cùpula sfèrica, susu l'ària risirvata ê fideli a lìmiti dû prisbiteriu, supra lu quali cuntìnua la volta a vutti. Lu prisbiteriu, nta ogniduna navata, è susutu di tri scaluna e siparatu, dâ parti risirvata a li fideli, di balaustrati e màrmuri di tanti culuri: lu tuttu nta nu jocu di vulumi e nta na divisioni rigurusa dû spazziu ntô quali oramai la prizziusitati, lu dinamismu e la fantasìa barocca cideru â giomitricità e a li canuni estètici dû neoclassicismu. L'artaru maiuri, didicatu a Sant’Àngilu, e lu prisbiteriu, comu s’ossèrvanu oi, sunnu chiddi risurtanti dî nterventi dâ fini dû setticentu.

Cresia Santa Marìa d'Itria o dû Càrmini

S’havi nutizzia di l'asistenza dâ cresia già ntô 1604, quannu na bolla viscuvili cunfirmava la cunfratèrnita di Nostra Signura di l'Uria già "chiantata" n Sant’Àngilu ntâ cresia omònima. Li picca tracci di mura, di curniciuna, dâ volta, d’arcati e di na finestra cu nfirriata, visìbbili ô nternu di n’ambienti, oi senza tettu, supra lu latu est e adiacenti â cresia attuali, rimànnanu, pi carattirìstichi custruttivi e stili, a n’edificiu riliggiusu dû sèculu XVI. È quinni prubbàbbili ca chisti sunnu li rasti dâ cresia di l'Itria cchiù antica. Lu campanaru, eliganti ntâ sò simpricità e rinnutu stupendu dâ petra, evidenzia caràttiri di cumpustizza classichiggianti, diffirenti dû purtali, appuntu pî diversi mumenti di custruzzioni. Ô sò nternu, na scala s’avvita a babbaluci nzinu ê campani, nta nu firriuni di sissantadui scaluna. Arricavata n blocchi di petra lucali, idda, è òpira di granni abbilitati e di ncegnu acutu. Lu nternu, dâ cresia, a navata ùnica secunnu la tradizzioni barocca, havi curniciuna e lisèni liniari e volta a vutti lunittata. L’ùnici elementi dicurativi di rilevu s’evidènzianu nta l’edìculi latirali unni sunnu sistimati l’artari. Nta quattru cumpàrinu culonni tòrtili e elementi dicurativi dû tìpicu azzizzatu n modu rococò. Dû stissu stili sunnu li dui pùrpiti n lignu, l'acquasantera n petra lucali e la balaustrata di lignu, azzizzati o sustinuti di cariati e fiuri gruttischi carricaturali. Lu pavimentu, rifattu di ricenti cu madduna esagunali n conu, a mudellu dû pricidenti, cummigghia na seri di cripti distinati a sipurtura nzinu ô tardu '800. A cimiteru era distinatu macari lu spiazzu attornu â cresia.

Archioluggìa

Secunnu arcuni archiòloggi nta sta zona surgìa la mìtica Rocca di Kamicos, citati furtificata pruggittata, secunnu lu mitu cuntatu di Eròdutu, di Dèdalu pi lu re sicanu Cocalos.