Tarantinu (dialettu di Tàrantu)

Cercamu persune de lu Salentu ntirissate a scrìvire artìcule, crande o pìccule, 'n salentinu per lu nosthru pruscettu nciclupèdicu Wikipedia. Putete scrìvire quiddhru ca vulete (per esempiu l'artìcule subbra le cumune salentine). Ma per favure, lasciate una thraduzione de le parole diffìcile e ndicàte la pruvenienza de la parlata salentina usata. Nun mporta se sete leccisu, brindisinu, o tarandinu, sempre salentinu sete! Crazie.

Lu tarantinu havi la particularitati d'èssiri n'idioma cumunali: è parratu a Tàrantu e dintorni.

Dissimilazzioni e assimilazzioni

La dissimilazzioni è un finòminu pi lu quali dui sona, attruvannu a strittu cuntattu, tènninu a diffirinziàrisi:

latinu: cultellus - tarantinu: curtíedde ("curteddu" o "cuteddu").

L'assimilazzioni s'havi quannu la cunzunanti nizziali di na palora si muta ntâ cunzunanti dâ secunna sìllabba dâ palora stissa, 'n sèquitu a n'anticipazzioni di l'articulazzioni funètica di st'ùrtima:

latinu: juscellum - tarantinu sciuscijlle (tipu di minestra).

Giminazzioni

Na particularitati ca sàuta sùbbitu a l'occhiu di cu pi la prima vota s'attrova a lèggiri un testo n dialettu tarantinu, è lu finòminu dâ giminazzioni, o cchiù simplicimenti radduppiamentu nizziali o sintàtticu. Chistu è un finòminu di fonusintassi, ossìa, a càusa dâ pèrdita dâ cunzunanti finali d'arcuni monusìllabbi (assimilazzioni fonosintàttica), la cunzunanti nizziali dâ palora ca sequi ven raffurzata.

Li principali monusìllabbi ca dùnanu locu â giminazzioni sunnu:

a: a (pripusizzioni);
e: e (cungiunzioni);
cu: cu (sia comu cungiunzioni, sia comu pripusizzioni);
addà: ddà (avverbiu);
aqquà: ccà (avverbiu);
ogne: ogni (aggittivu ndifinitu);
cchiù: chiù (aggittivu e avverbiu);
pe': pi (pripusizzioni);
jè: è (verbu èssiri);
sì: sei (verbu èssiri);
so': sù (sunnu, verbu èssiri);
'mbrà: tra (pripusizzioni);
tré': tri (nummirali).

Lu radduppiamentu nizziali è ndispinzàbbili ntâ lingua orali pi capiri lu significatu dâ frasi:

he fatte bbuène [hai fattu bonu];
è ffatto bbuène [è fattu bonu].

Comu si vidi di l'asempiu, lu raffurzamentu dâ f si rivela funnamintali pi lu senzu di l'affirmazzioni. Eccu àutri asempi:

'a máne [la manu] - a mmáne [a manu];
de pètre [di petra] - cu ppètre [cu petra];
'a cáse [la casa] - a ccáse [a casa].

Grammàtica

La grammàtica tarantina è arquantu diversa di chidda di lu talianu standard. Idda prisenta assai custrutti di caràttiri tipicamenti grecu e latinu.

Morfoluggìa

Artìculi e sustantivi

Lu dialettu tarantinu hà dui gèniri, maschili e fimminili. Avennu la tirminazzioni 'n -e muta, lu gèniri dî palori è ricanuscìbbili sulamenti tràmiti l'artìculu, ca 'n tarantinu è 'u, 'a, le pi lu ditirminativu, e 'nu, 'na pi lu'ndirtirminativu.

Siddu lu sustantivu ca sequi l'artìculu accumenza cu na vucali, chistu s'apòstrufa, a menu ca chiddu nun havi na cunzunanti nizziali pricidentimenti caduta:

l'acchiále [l'acchiali];
l'ome [l'omu];
'n'àrvule [n'àrvulu];
le uáje [li guai];
'u uéve [lu voi];
'a uagnèdde [la picciotta].

Plurali e fimminili

La furmazzioni dû plurali è assai cumplessa. Pi tanti sustantivi e aggittivi chistu nun asisti, ossìa arrèstanu nun variati:

'u libbre [lu libbru] - le libbre [li libbra];
l'àrvule [l'àrvulu] - l'àrvule [l'àrvuli].

Arcuni agghiùncinu lu suffissu -ere (chistu asisti ntô sicilianu chî plurali 'n "-ira" o "-ura":

a cáse [la casa] - le càsere [li casi];

Àutri càncianu la vucali timàtica (chistu asisisti ntô sicilianu cintrali):

'a fogghie [la fogghia] - le fuègghie [li fogghi];
'u chiangóne [lu macignu] - le chiangúne [li macigni].

Àutri ancora tutti li dui:

'u pertúse [lu pirtusu] - le pertòsere [li pirtusa];
'u paìse [lu paisi] - le pajèsere [li paisi].

'N ùrtimu ci sunnu li plurali nun rigulari:

l'anijdde [l'aneddu] - l'anèddere [l'aneddi];
'u figghie [lu figghiu] - le fíle [li figghi],

o sustantivi cu duppia furmazzioni:

'a mulèdde [lu pumu] - le mulìdde o le mulèddere [li puma].

La furmazzioni dû fimminili sequi li stissi règuli. Arcuni sustantivi e aggittivi arrèstanu nun variati:

bèdde [beddu] - bèdde [bedda].

Àutri càncianu lu dittongu uè 'n o (chistu asisisti ntô sicilianu):

luènghe [longu] - longhe [longa].

Prunoma

Li prunoma dimustrativi sunnu:

quiste [chistu];
quèste [chista];
chiste [chisti].
quidde, chidde [chiddu];
quèdde [chdda];
quèdde [chiddi];

Cchiù usati ntô parlatu sunnu li formi accurzati: 'stu, 'sta, 'ste (comu ntô sicilianu ntô quali s'ùsanu li formi "stu", "sta", e "sti").

Li prunoma pirsunali sunnu:

pirsuna	suggettu	àtunu	tònicu	riflissivu
1a singulari	ije	me	méje	me
2a singulari	tune	te	téje	te
3a singulari maschili	jidde	le	jidde	se
3a singulari fimminili	jèdde	le	jidde	se
1a plurali	nuje	ne	nuje	ne
2a plurali	vuje	ve	vuje	ve
3a plurali ndistintu	lóre	le	lóre	se
mpirsunali	se	--	--	se

Siddu la forma dativa dû prunomu suggettu è siquita d'un prunomu uggettu, a diffirenza d lu talianu, la forma dativa s'ometti lassannu postu sulu pi lu prunomu uggettu:

'u diche cchiù ttarde [lu diciu cchiù tardi].

Vulennu si pò spicificari lu suggettu midianti l'agghiunta d'un prunomu pirsunali:

'a jidde 'u diche cchiù ttarde [a iddu lu diciu cchiù tardi].

Pi la "forma di curtisìa", lu tarantinu adòpira la forma allucutiva ca, comu avvinìa a Roma, dà dû tu a tutti ndistintamenti. Siddu propiu si voli esprimi rispettu ntê riguardi dû nterlucuturi, s'agghiunci l'aggittivu ussegnorije (comu la forma siciliana "vossignurìa" o "vossìa"), lassannu pirò sempri lu verbu â secunna pirsuna singulari:

d'addò avíne ussegnorije? [D'unni veni vossignurìa?].

Quannu lu prunomu riflissivu dâ prima pirsuna plurali è siquitu di prunomu oggettu ('n talianu rinnutu cu ce) e s'attrova â forma nigativa, chistu diveni no'nge 'n dialettu tarantinu:

nu' no'nge ne sciáme [ni nni jamu].

Li prunoma rilativi sunnu:

ci, ce [cu];
ca [comu lu sicilianu "ca", zoè: lu quali, la quali, li quali, li quali, di cui, a cui].

P'aesempiu:

ci sì tu'? [cu sì tu?];
'a cristiáne c'hagghie vìste ajére [la cristiana c'hagghiu vistu ajeri];
le libbre ca m'hé parláte [li libbra ca m'hai parlatu].

Aggittivi

L' aggittivi pussissivi sunnu:

pirsuna	maschili singulari	fimminili singulari	plurali ndistintu	forma enclìtica
1a singulari	mije	méje	mije	-me
2a singulari	tuje, tuve	toje, tove	tuje, tuve	-te
3a singulari	suje, suve	soje, sove	suje, suve	-se
1a plurali	nuèstre	nostre	nuèstre	-
2a plurali	vuèstre	vostre	vuèstre	-
3a plurali	lòre	lòre	lòre	-se

'N dialettu tarantinu l'aggittivu pussissivu va sempri postu doppu lu nomu a lu quali si rifirisci (comu ntô calabbrisi centru-miridiunali):

'a màchene méje [la màchina mia].

Àutra carattirìstica di stu dialettu è macari la forma enclìtica dû pussissivu tràmiti suffissi, ca pirò è limitata sulamente a li pirsuni:

attàneme [pàtri-ma];
màmete [màtri-ma];
sòrese [sòru-sa],

e via di sèquitu.

Pripusizzioni

Li pripusizzioni sìmprici sunnu:

de [di];
a [a];
da [di];
jndre ('nde) [ntra, nta];
cu [cu];
suse [susu, supra];
pe' [pi];
'mbrà [ntra, tra].

Ponnu fari macari di pripusizzioni:

sutte [sutta];
abbàsce [abbasciu].

Li pripusizzioni articulati sunnu:

	'u	'a	le
de	d'u	d'â	de le
a	a'u (ô)	a'	a lle
da	d'ô	d'â	da le
jndre	jndr'ô	jndr'â	jndre le, jndr'a lle
cu	c'u	cu 'a	cu lle
suse	sus'ô	sus'a	suse le
pe'	p'u	p'a	pe' lle

Ca e Cu

Ca (lat. quia) pò aviri valuri di:

pripusizzioni rilativa: vòche a accàtte 'u prime ca jacchie [vaiu a accattari 'u primu ca acciu];
cungiunzioni:
1. ntâ prupusizzioni dichiarativa: sacce ca jè 'nu bbuène uagnóne [sacciu ca è nu picciottu bonu];
2. ntê prupusizzioni cunzicutiva: téne numunne de lìbbre c'a cáse soje pare 'na bibbliotèche [havi nu munzeddu di libbra ca la casa sò pari na bibbliuteca];
ntrodùciri lu secunnu tèrmini di paraguni: jéve cchiù 'a fodde ca 'u rèste [era cchiù 'a fodda ca 'u restu].

Cu (lat. quod) pò aviri valuri di:

pripusizzioni: tagghiáre c'u curtíedde [tagghiari cû curteddu];
cungiunzioni [cu];
doppu li verbi ca esprìminu un disideriu o n'òrdini: vôle cu mmange [voli ca mancia];
pi furmari lu cungiuntivu prisenti: cu avéna aqquà [ca vegna ccà];
ntâ forma avvirsativa: cu tutte ca [cu tuttu ca];
ntê prupusizzioni finali: vuléve cu éve cchiù ìrte [vurrìa ca fussi cchiù artu];
ntê prupusizzioni cuncissivi: avàste cu ppáje [abbasta ca paji];
comu prisenti perifràsticu: sté cu avéne [sta ca veni].

Lu partitivu 'n tarantinu nun asisti, e pi traducìrilu vèninu adupirati dui formi:

'nu pìcche [na picca];
dóje [dui].

P'asempiu:

pozze avè 'nu pìcche de marànge? [pozzu aviri na picca d'aranciu?];
ajére hagghie accattáte do' mulèddere [ajeri hagghiu accattatu dui puma].

Verbi

Lu sistema virbali tarantinu è assai cumplessu e diffirenti di chiddu talianu. Chistu si basa supra custrutti di tìpica orìggini latina e greca e canusci sulu dui cuniugazzioni, ca sunnu: -áre ed -ére (comu lu sicilianu c'havi sulu li formi "-ari" e "-iri").

Li verbi principali e li sò diclinazzioni a lu ndicativu prisenti sunnu:

Èssiri (nun comu ausiliari, comu 'n sicilianu): so', sì(nde), jé (o éte), síme, síte, sò(nde);
Aviri (macari 'n locu di Duviri, comu 'n sicilianu): hagghie, hé, ha, ame, avíte, honne;
Stari: stoche, sté(je), sté(je), stáme, státe, stonne;
Jiri: voche, vé(je), vé(je), sciáme, sciáte, vonne;
Tèniri ('n senzu di pussessu): tènghe, tíne, téne, teníme, teníte, tènene;
Fari: fazze, fáce, fáce, facíme, facíte, fàcene.

Carattirìstica tìpica è l'usu friquenti dâ pròstisi dâ vucali -a-, ca porta a na duppia forma virbali:

cògghiere e accògghiere [cògghiri e accògghiri];
'ndruppecáre e attruppecáre [ntruppicari/ntrumpicari e attruppicari/attrumpicari].

C'è midemma la prisenza dû suffissu ncuattivu -èscere dirivatu di l'anticu -ire:

durmèscere [durmìsciri] (comu ntô sicilianu);
sparèscere [spariri];
sckurèscere [scurari].

È assai diffusa l'altirnanza vucàlica tra li verbi dâ prima cuniugazzioni, duvutu a la mitafunìa. Chisti sunnu suggetti a lu dittungamentu di l'ùrtima vucali timàtica (-o- 'n -uè- e -e- 'n -iè-), comu ntô sicilianu (-o- 'n -uò- e -e- 'n -iè-). P'asempiu:

sciucáre [jucari]: ije scioche, tu' sciuèche, jidde scioche, ...;
annegghiáre [scumpariri, annigghiari]: ije annègghie, tu' anniegghie, jidde annègghie, ....

Cuniugazioni

Li verbi dâ secunna cuniugazioni, èsitanu la o 'n u:

còsere [cùsiri]: ije cóse, tu' cúse, jidde cóse, ...;
canòscere [canùsciri]: ije canòsche, tu' canúsce, jidde canòsce, ....

Modu nfinitu

Lu'nfinitu dî verbi è rinnutu, spiciarmenti ntô parlatu nfurmali, midianti l'apòcupi dî formi accussì ditti "di dizziunariu":

addumandà, addumannà [addumannari];
canoscè [canùsciri].

Siddu lu nfinitu sequi un verbu di disideriu o d'òrdine, veni traduciutu cu la cungiunzioni cu siquita dû prisenti ndicativu dû verbu:

vògghie cu te dìche [ti vogghiu dìciri];
dìlle cu avéne [dicci ca veni].

Modu ndicativu

Li disinenzi pi furmari lu ndicativu prisenti sunnu li siquenti:

prima cuniugazioni: -e, -e, -e, -áme, -áte, -ene;
secunna cuniugazioni: -e, -e, -e, -íme, -íte, -ene.

A diffirenza di l'àutri dialetti pugghisi, ntô tarantinu nun cumpari la disinenza -che pi li primi pirsuni. Sta disinenza è usata pirò pi li verbi monusillàbbici:

voche [vaju o vaiu];
vèche [viju o vidu];
stoche [staju o staiu].

Lu prisenti cuntinuatu n tarantinu si forma cu lu ndicativu prisenti dû verbu stari + pripusizzioni a + ndicativu prisenti dû verbu:

stoche a ffazze [staiu facennu] (ma ntâ Calabbria miridiunali asìstinu sprissioni dû tipu [staju a fazzu].

Fannu ccizzioni a sta règula la secunna e la terza pirsuna singulari, li quali nun richièdinu l'usu dâ pripusizzioni a:

sté studie [sta studiannu];
sté mmange [sta mangiannu].

Nta lu mpirfettu attruvamu li siquenti disinenzi:

prima cuniugazzioni: -áve, -áve, -áve, -àmme, -àveve (-àvve), -àvene;
secunna cuniugazzioni: -éve, -íve, -éve, -èmme, -ivene (-ìvve), -èvene.

Pi lu tempu pirfettu li disinenzi sunnu:

prima cuniugazzioni: -éve, -àste, -óje, -àmme, -àste, -àrene;
secunna cuniugazzioni: -íve, -ìste, -íje, -èmme, -ìste, -érene.

Lu futuru nun esisti n dialettu tarantinu (comu ntô sicilianu), e è spissu sustituitu dû prisenti ndicativu o veni fattu usu dâ perìfrasi futurali dirivata dû latinu habeo ab + nfinitu:

hagghie a ccundà' [hagghiu a cuntari] (comu ntô sicilianu)

Stu custruttu è usatu macari pi esprimiri lu senzu di nicissitati:

Ce amm'a ffà? [Chi âmu a fari?].

Modu cungiuntivu

Lu cungiuntivu prisenti hà tutta una sò forma particulari, tìpica poi dî dialetti salentini; si renni cu la cungiunzioni cu siquita dû prisenti ndicativu:

Dille cu avènene cu nnuje! [dicci ca vèninu cu nuàutri!].

A lu cuntrariu, lu cungiuntivu mpirfettu hà dî disinenzi propi:

prima cuniugazzioni: -àsse, -àsse, -àsse, -àmme, -àste, -àssere;
secunna cuniugazzioni: -ìsse, -ìsse, -èsse, -èmme, -ìste, -èssere.

Modu cunnizziunali

Àutru tempu virbali nun asistenti è lu cunnizziunali, sustituitu dû mpirfettu ndicativu o dû mpirfettu dû cungiuntivu (comu ntô sicilianu):

vuléve scè' ô cìneme [vurrìa jiri ô cìnima];
vulìsse venè' pur'ije [vulissi vèniri puru iu].

Modu mpirativu

Lu'mpirativu è furmatu simplicimenti cu l'agghiunta dâ disinenza -e pi la secunna pirsuna singulari, -àme o -íme pi la prima pirsuna plurali, e -àte o -íte pi la secunna pirsuna plurali:

tremíende! [talìa!],
sciàme! [jamu!],
aveníte! [viniti!].

La furmazzioni di lu mpirativu nigativu è già cchiù cumplicata; s'atteni midianti la circunlucuzzioni virbali cu scére + girunniu (dû latinu ire iendo):

'nò scè' scènne a' scole créje! [nun jiri a scola dumani!].

Modu girunniu

Lu girunniu s'atteni agghiuncennu la disinenza -ànne pi li verbi dû primu gruppu, e -ènne pi li verbi dû secunnu:

'nghianànne [niscennu],
fuscènne [currennu].

A li voti pi tradùciri lu girunniu si fà ricursu a na pripusizzioni rilativa:

hagghie vìste 'u film ca stè mangiáve [hagghiu vistu lu film mangiannu].

Modu participiu

Lu participiu passatu è furmatu cu l'agghiunta dû suffissu -áte pi li verbi appartinenti a lu primu gruppu, e dû suffissu -úte pi li verbi appartinenti a lu secunnu. Tuttavia ci sunnu macari participi passati niscenti 'n -ste:

viste [vistu],
puèste [postu],
rumàste [rimastu].

Èssiri

pirsuna	Ndicativu prisenti	Mpirfettu	Pirfettu	Cungiuntivu prisenti	Cungiuntivu mpirfettu
Ije	so'	ére	fuéve	cu sije	fòsse
Tune	sì(nde)	ìre	fuìste	cu sía	fuèsse
Jidde, Jèdde	jè, éte	ére, jéve	fu'	cu sije	fòsse
Nuje	síme	èreme	fuèmme	cu síme	fòsseme
Vuje	síte	írene	fuèsteve	cu síte	fuèsseve
Lóre	sò(nde)	èrene, jèvene	fúrene	cu síene	fòssere

Aviri

pirsuna	Ndicativu prisenti	Mpirfettu	Pirfettu	Cungiuntivu prisenti	Cungiuntivu mperfettu
Ije	hagghie	avéve	avìbbe	cu hagghie	avìsse
Tune	hé	avíve	avìste	cu hagghie	avìsse
Jidde, Jèdde	ha(ve)	avéve	aví	cu hagghie	avèsse
Nuje	ame	avèveme	avèmme	cu avìme	avìsseme
Vuje	avíte	avìveve	avìsteve	cu avíte	avìsseve
Lóre	honne	avèvene	avèrene	cu honne	avèssere

Purtali di lu Salentu – Jiti a l'artìculi di Wikipedia supra lu Salentu.

Classìfica

Oltri a arcuni similitùtini morfo-sintàttichi cu li dialetti salentini, lu tarantinu vanta macari nummirussìssimi vucàbbuli n cumuni cû Salentu, tantu di fàrilu nclùdiri di Rohlfs ntô sò Vocabolario dei dialetti salentini. Ma l'àutri linguisti nun accèttanu sta classìfica.

Lu studiusu Heinrich Lausberg nota na cuncurdanza tra lu tarantinu e lu brinnisinu nta l'èsitu funèticu ca accumuna li cuntinuatura e e o stritti e aperti, cunfluiti sempri 'n sonu apertu (cuèdde, strètte, pònde), mentri Gerhard Rohlfs metti 'n evidenza l'usu dâ cungiunzioni cu + prisenti nnicativu pi tradùciri lu nfinitu e lu cungiuntivu, custruttu tìpicu dî dialetti salintini. Ntô Vocabolario dei dialetti del Salento di Rohlfs si còntanu cchiù di tredicimila vuci latini, oltri vintiquattrumila grechi e circa tricentuquaranta tra spagnoli, purtughisi, catalani, pruvinzali, cèltichi, corsi, girmànichi, ngrisi, turchi, arbanisi, dalmati, serbi, rumeni, ebbràichi, bèrbiri e àrabbi.