Cû nomu Euskal Herria si voli diri lu pòpulu ca parra la lingua basca. Stu nomu s'arrifirisci ô locu giugraficu abbitatu di li baschi e macari a lu nzemi stissu di li baschi (comu siddu pì dìciri Sicilia e pòpulu sicilianu si usassi la stissa palora). Chistu grazzî ô fattu ca li baschi hannu sempri arristatu junciuti pi la sò cultura (supratuttu la sò lingua) e cosi mai pû tirritoriu; ntonzi lu bascu è n'òminu ca parra la lingua basca (ca havi la nomina di Euskaldun, azzoè chiddu ca parra lu bascu), ancora apprima d'èssiri n'òminu ca campa nti lu tirritoriu Euskal Herria.

La bannera ca simmulìa la nazziuni basca

Nta lu sicilianu Euskal Herria si dici ô spissi Paisi Baschi o Paisi Bascu. Stu casu nascìu di la cunfusioni ca si fa cu la Cumunitati autònuma di li Paisi Baschi, ca èsti sulu una di li riggiuna ca cumpununu Euskal Herria, macari siddu c'havi la so stissa bannera, l'Ikurriña. N'àutru nomu ca signìfica la stissa cosa è Euskadi, ca fu ammintatu di Sabino Arana (patri dô nazziunalìsimu bascu muternu) juncennu li palori eusko (basco) e di (nzemi), ca s'arrifirisci pirò sulu ô tirritòriu dî baschi, cu na significanza assai pulitica, pì nun parrari casi di na razza basca.

Giugrafìa cancia

 
La pusizzioni di Euskadi sicunnu a li Baschi

P'arrifiririsi a la riggiuni giugrafica abbitata di li baschi si usa supratuttu la palora Euskadi, chissu picchì havi nu significatu cchiù pulìticu. Euskadi s'affazza supra ô Golfu di Biscagghia e s'allasca pi 20.664 Km² ntra la Spagna e la Franza. È cumpunuta dê setti riggiuna discriùti di Sabino Arana comu a li riggiuna storichi unni s'havi sempri parratu bascu. Nta la parti spagnola cci stannu la Cumunitati autunuma di li Paisi Baschi (furmata di li pruvinci di Biscagghia, Álava o Araba e Guipúzcoa o Guipuzkoa) e la Navarra (Nafarroa), mentri, nti la parti francisi, Lapurdi, Nafarroa Beherea e Zuberoa (ca cumpununu parti di lu dipartimentu francisi di li Pirinei altlantichi).

Storia cancia

Li ràdichi cancia

Li ràdichi di lu pòpulu bascu sunnu ancora menzi scanusciuti. Di certi studiati supra li carattiristichi fisichi dê baschi s'ascianu sumigghianzi cu l'òmini di Cromagnon, ca stàvanu nti li Pirinei centru-uccidintali ntô Niuliticu. Chistu significa ca li baschi ca stannu òi nti Euskadi putissuru èssiri li discinnenti di chiddi ca lu abbitàvanu nta lu IX millenniu a.C.. Di ddu pirìudu li baschi hannu avutu cuntatti cu àutri pupulazziuna, ma ni vinnuru sulu nfruinzati, mai assurbuti.

Li baschi furmaru sulu cchiù tardu nu regnu ca li junceva, picchì campàvanu spartuti n tanti nuclî, macari siddu cu cultura, lingua, riliggiuni e modu di campari assai sumigghianti, tantu ca si sintìanu frati e sempri s'ajutavanu ntra d'iddi. Li primi cuntatti cchiù mpurtanti cu pupulazzioni innaurupèi s'appuru forsi ntra lu X sèculu a.C. e lu IX, quannu li Celti si stabbileru nti la pinisula ibberica, nfruinzannu ccâ sò cultura chidda basca.

Di l'ammasioni rumana ô 1000 cancia

Ntra lu 56 a.C. e lu 19 a.C. li tribbù baschi furu cunguistati di lu Mperu Rumanu e Pumpeu custrusci Pompaelo (aòra Iruñea-Pamplona ca addivinta la citati cchiù mpurtanti pî baschi. Li baschi pigghiaru dê rumani lu pantheon e àutri divinitati.

Nta lu pirìudu di la cunguista rumana l'aria basca s'allargava pi bona parti di la Guascogna, di la Cantabria, la Rioja, lu tirritòriu di la Bureba e parti di l'Aragona. Doppu di la caduta dô Mperu Rumanu li baschi appuru assai ammasioni: ntû 406 la prima fu di li Svevi e di li Vannali, ma cci furu videmma li Franchi e li Visigoti.

Pi tri sèculi subberu attacchi cuntinui di sti pòpuli nzinu a quannu, nta lu 711, li Visigoti, ca stavanu assidiannu la citati di Pamplona, appuru a scappari pi l'ammasioni mussulmana ntô sud di la pinisula iberica. Adduranti stu piriudu li baschi arrinisceru a aviri na speci di statu nnipinnenti, videmma su nta lu 602 fu mpunutu di li Meruvinci ô ducatu di Vasconia nu propriu duca. Ntra lu 660 e lu 670 li baschi ficiru pirò iliggiri duca n'aristrucatucu di la propria attinia.

La parti dû ducatu di Vasconia misu a nord dê Pirinei accuminzò a facìri parti di lu mperu carulinciu nti na cunnizzioni di semiautunumia pâ quali àppi a luttari nti li sèculi a vèniri. Nta lu 1032 vinni assurbutu di lu ducatu di Aquitania di Guillerme V, vassaddu dô Regnu di Franza.

Lu Regnu di Pamplona e la spartuta cancia

 
Cu lu giarnu lu Regnu di Pamplona (poi di Navarra) ntô 1030 duranti a lu regnu di Sancho III

Du sèculi prima dâ distruzzioni dô Ducatu di Vasconia si jeva furmannu cchiù a sud lu Regnu di Pamplona. Chistu, sutta la capìata di Sancho lu Granni (1000-1035), agghiuncìu lu sò massimu, arriniscennu a cuntèniri intra li sò cunfina li setti riggiuna storichi di Euskal Herria cchiù corchi àutru tirritoriu ammeri a chissi.

Quannu lu re mori, pirò, li cuntrasti ca cc'eranu ntra li sò discinnenti ficiru spartiri lu Regnu di Pamplona n Alava e Guipuzkoa sutta la Castigghia, Biscagghia pi vuliri dê signura lucali, Lapourd e Soule apprima sutta la Francia e appoi sutta la Nglaterra e Navarra, nucriu primariu dô regnu, ca fu cunguistata a tunnu di li Castigghiani lu 21 di giugnettu 1512.

Pi li tri sèculi doppu, li baschi nun furu cchiù patruna di lu sò distinu, ma assucittati ê curuna di Spagna e Francia. L'unica forma di autunumia furu i fueros, liggi storichi di li citati baschi, ca li stati suvrani avìanu a arrispittari.

Lu 21 di giugnettu 1876 fu ntruduciuta na liggi ca arricanusceva tutti li suddita di la curona spagnola comu citatini spagnola e nenti àutru; furu dunca abbuluti li fueros, dannu la mprissioni ca lu prucessu di assimilazzioni di li baschi a la Spagna era ormai cumpretu.

Sabino Arana, lu PNV e l'ETA cancia

 
La bannera pittata di Sabino Arana: vìdiri comu li vrazza sù chiù stritti rispèttu a chidda di òi

Ntô 1895 si va versu la situazzioni muterna di Euskal Herria. Sabino Arana (ca pittò videmma l'Ikurriña, la bannera basca) funna lu Partitu Nazziunalista Bascu, pi putiri aviri na vuci ô parramentu di Madrid e putiri spuniri la custioni basca.

Lu PNV havi na forti spanzioni pulitica nti li quattru pruvinzi di l'hegoalde, macari siddu ntra li sò mèmmira c'è sempri corchi addisaccordiu ntra li nnipinnintisti e li riggiunalista spagnoli. Dô 1923 e lu 1930 cu la dittarua di Miguel Primo de Rivera furu pruibbuti l'attivitati di l'ala nnipinnintista, ma fu accittata chidda mutirata.

Lu 5 di nuvèmmiru 1933 si vota pi nu referendum ca arruarda nu statutu (Statutu di Estella), ca cuimmolgi li tri pruvinzi cchiù uccidintali (attuali Paisi Baschi): lu risurtatu è nu 84% di voti faurèuli. Stu risurtatu nun veni pirò pigghiatu n cunzidirazzioni nzinu ô 1936 quannu, lu 1 di uttuviru, lu cuvernu ripubbricanu, pi uttèniri l'appoggiu di lu nazziunalìsimu bascu, accetta lu Statutu Autonumu dô '33 e metti a capu di la riggiuni Josè Antonio Aguirre.

Ntô 1937, pirò, la vittoria di li nazziunalisti di Franco e lu sò nzidiamentu comu dittaturi menti fini a ddu picca di autunumìa cunciduta ô Paisi Bascu. La pulitica di Franco è cintralista e arriprissiva e nun pirmetti nudda manifestazzioni nazzionalistica ca nun è spagnola. Duranti lu franchìsimu lu PNV, ca a causa di li sò carattiristichi di partitu è sustinutu di picciotti di etati matura, arresta inattìu, tantu di fari nasciri, nta lu 1952, nu novu muvimentu nazziunalista chiamatu Egin (Faciri), funnatu di nu gruppu di baschi uccidintali ca vulìa dunari na nova manu a la causa basca.

Egin cerca di cullabburari cu lu PNV, ma chistu nun accetta pi li diffirenzi di pinzeri ntra li du gruppi. Ntô 1958 lu gruppu Egin cancia nomu nti Euskadi Ta Askatasuna (Paisi Bascu E Libbirtati), megghiu canusciutu comu ETA.

La fini di lu franchisimu e la custituzzioni spagnola cancia

 
Lu Àrbulu di Gernika jè unu dê sìmmuli chiù mpurtanti di la nnipinnenza basca

1959 ETA accuminza a facirisi sentiri cu attintati, cchiossai cu ubbiettivi militari o pulitichi. Li primi bummi venunu chiazzati a Birbau, Vitoria e Santander, mentri la prima azziuni ca merita nota è lu tintatìu di fari diragghiari nu trenu caricu di militanti franchisti ca s'addiriggeva a San Sebastian; tintatìu ca pirò fallisci. La prima vittima di l'ETA è n'aggenti di pulizzia ammazzatu, nti lu giugnu di lu 1968, di Txabi Etxebarrieta, lu principali diriggenti di la quinta assimmulea dô gruppu; iddu è videmma lu primu ammazzatu di l'ETA, pi manu di li guardia picca ura doppu.

Nti l'aùstu dô stissu annu c'è la sicunna vittima (lu guardia turturaturi Melitòn Manzanas) e dunca, di ddu mumentu, lu riggimi franchista addichiara lu statu d'imirgenza. Nta lu 1973 cc'è n'attintatu "chiavi" pi la storia di la Spagna. Veni, nfatti, ammazzatu cu n'autubumma l'ammiragghiu Luis Carrero Blanco, numinato di picca capu dû cuvernu, e chistu mpidisci la cuntinuazzioni di lu riggimi comu vulutu di lu dittaturi Franco. Nta lu sittemmiru dô 1975 cci sunnu l'urtimi fucilazzioni di lu franchismu ca proucanu assai prutesti nta tuttu lu paisi. Nu misi doppu Franco mori, e veni ncurunatu re Juan Carlos I di Spagna, scigghiutu di lu stissu dittaturi.

Nta lu 1976 veni allistuta la prima Alternativa KAS (Cuurtinamentu Patriotticu Sucialista) ca ntra li sò punti principali c'havi l'amministia pi tutti li priggiunera e li fujuti baschi, la lializzazioni di li partiti nnipinnintisti, lu ritiru di li forzi di pulizzia spagnoli, na iconumia nun uligarchica ca arrispetta l'intiressi di li crassi travagghiatrici e nu novu statutu d'autunumia ca prividi lu dirittu a l'autuditirminazzioni di li pòpuli e lu cuntrollu supra li forzi armati, la suvranitati basca e la prumuzzioni di la lingua basca. Ntô 1977 veni primmissa la ammustranza di la bannera basca, nzinu a ora pruibbuta. Lu 6 di dicèmmuru 1978 veni misa a vutazzioni la nova custituzzioni spagnola, ca pigghia assai cunzenzi nta tutta la Spagna, tranni ca nti Euskal Herria, picchì nun arricanusci lu sò dirittu a autuditirminarisi.

Lu successu di lu PSOE, li Gal e lu chianu ZEN cancia

Sparti di la disparitati dê risurtati lu votu veni cuntatu a majuranza rilativa (senza dunca teniri cuntu dê riggiuna) e la nova custituzzioni veni appruata senza ratifichi, addivintannu chissu mutìu di nstabbilitati succissivi. Lu 25 di uttùviru 1979 è pruchiamatu nu referendum pi l'appruazzioni di lu statutu d'autunumia pi li tri pruvinzi uccidintali di Euskal Herria. Stu statutu veni allistutu di Madrid e nun prividi lu cummorgimentu di la Navarra. La prupaganna a faùri di lu statutu fu annurbanti, picchì veni addiscrivùtu cchiù faurèuli ô pòpulu bascu di quantu è nta viritati e è appruatu cu na majuranza dô 53,1%.

A jiri a aumintari la spartuta ntra li Vascongadas e la Navarra è la liggi Amejoramento del Fuero Navarro di lu 1982 ca nun veni misa sutta referendum e l'articulu 145 di la custituzzioni ca dici ca mai s'accunzenti la fidirazzioni di cumunitati autonumi.Nta st'anni nasci Herri Batasuna (Unitati Pupulari), nu partitu puliticu ca junci genti macari cu idei diversi, ma supra nu stissu prugramma. Lu prugramma di HB è la stissa Alternativa KAS (ca cogghi lu cunzenzu di l'ETA) e la sò vita pulitica s'allimita a li Municipia, pì no liggittimari li istituzzioni spagnoli.

Nta l'uttùviru di lu 1982 acchiana ô cuvernu di Madrid lu Partitu Sucialista Upiraiu Spagnolu, ca cc'arresta pi quattordici annu. Pi lu PSOE la custioni basca si pò arrisorbiris sulu manu militari contra l'ETA e lu prucessu di l'autunumia accuminciatu ntô 1976 veni ntirrumputu.

Nti lu 1983 si custituisciunu li squatruni di la morti di lu GAL (Gruppu Antitirrurista di Libbirazzioni), furmati dê guardia spagnoli n burghisi e di ex militanti franchisti. Lu sò còmpitu è chiddu di pigghiari li militanti ETA nti l'Hegoalde e nti l'Iparralde. La sò prima azziuni è dô 16 di uttùviru 1983, quannu rapisciunu du militanti; li corpi turturati venunu asciati doppu n'anticchiedda d'anni.

Duranti a stu pirìudu veni prumuvutu lu chianu ZEN (Zona Especial Norte), pi cuntrastari tutti li formi di ribbiddiuni. Di lu 1984 la Francia accuminza a speddiri di lu propriu paisi tutti li baschi arrifuggiati. Partennu di stu pirìudu ETA cerca di grapiri niguzziati cu lu cuvernu spagnolu pi tagghiari l'ustilitati e uttèniri l'autuditirminazzioni, ma tutti li ncuntri nun c'hannu arrisurtati picchì sicunnu ETA cu tintò di niguzziari cu iddi nun àppi la ntinzioni di accittari li vuluntati di l'urganizzazzioni.

Di l'attintatu a l'Hipercor ê nostri jorna cancia

 
Nu murales a faùri di la nnipinnenza basca: si pò avvìdiri lu sìmmulu di Batasuna

Lu 19 di giugnu 1987 l'ETA urganizza n'attintatu ô supermarcatu Hipercor di Barcillona ca costa 21 viti e assai firuti. Sicunnu â sintenza di l'Audiencia Nacional (pubbricata lu 20 di maju 1994) li guardia nun appuru nu cumpurtamentu justu duranti l'ura ca trascurìu ntra lu primu avvirtimentu di l'ETA (cci nni furu tri) e la sprusiuni di la bumma. L'ubbiettìu dâ pulizia era faciri scuppiari la bumma pi fari pèrdiri pristiciu a l'ETA.

Ntra lu 1986 e lu 1989 ETA e lu cuvernu di Madrid fannu assai niguzziati pulìtichi a Algeri, cosi sempri assuciati a tregui di tutti e dui li parti (nenti attintati e nenti arresti pulìtichi). Â fini pari ca s'arriva a n'accòrdiu sèriu, ma lu cuvernu a l'ùrtimu scica l'accordi pigghiati. P'arrapprisagghia l'ETA urganizza na serî d'attintati tutti ô stissu mumentu l'8 di aprili 1989. Ci su doppu àutri ncuntri, ma nuddu dô stissu spissuri di chiddi d'Algeri.

Lu 15 di giugnettu 1998 venunu chiuduti lu cutidianu Egin e la radio Egin Irratia (Ratiu Egin) accusati d'aviri aiutatu l'ETA. Lu 20 di frivaru 2003 veni chiudutu l'unicu jurnali scrivùtu n lingua basca, l'Euskaldun Egunkaria (Jurnali dê Baschi), puru iddu accusati d'aviri cullabburatu cu l'ETA. Lu 17 di marzu2003 veni illializzatu lu partitu Batasuna p'appartèniri a l'ETA. Ntonzi nta l'ùrtimi anni l'attivitati di l'ETA s'arridducìu assai macari pô cchiù scarsu appoggiu suciali â lotta armata.

Lu 30 di dicemmiru 2004 ô Parramentu Bascu veni appruatu a majuranza assuluta lu novu statutu di Juan Josè Ibarretxe, ma lu 1 di frivaru 2005, quannu chistu veni prupunutu a lu Parramentu Spagnolu, veni arrispinciutu. Lu 24 di marzu 2006 l'ETA addichiara lu cissati lu focu senza nudda cunnizzioni pi cunzèntiri li trattativi pulitichi cu lu novu cuvernu di Josè Zapatero; lu 29 di giugnu dô stissu annu addichiara ê media l'accuminzagghia di lu dialugu cu ETA. Lu 30 di dicèmmiru 2006, pirò, lu scòppiu di n'autubumma di ETA nti l'ariuportu di Madrid, annunzia la fini di lu cissati lu focu addichiaratu picca misi apprima.

Curiusitati cancia

 
La baiunitta putissi jèssiri n'amminziuni dî Baschi.
  • Ô cuntrariu di zoccu veni cuntatu nti la famusa Chanson de Roland, a scunfiggiri la retroguardia di l'asèrcitu di Carru Magnu nti la gulidda di Roncisvalli nun furu i musulmani, ma un pugnu di muntanari baschi.[1] [2]
  • La urìggini di la baiunitta è arritinuta di cirtuni basca, di la citati di Bayonne, di unn'è ca avissi a pigghiari lu nomu. Si cunta ca li citatini usaru cuteddi nzirennuli nti li canni dî fucila pi la mancanza dê munizzioni.[3][4] [5]
  • Lu biritteddu bascu, addivintatu famusu nti l'anni '30 pi li francisi è di urìggini basca (comu dici macaru lu nomu).[6]

Bibbliugrafìa cancia

  • Joxe Azurmendi: "Das Baskenland" In: Michael Raske (Hrsg.), Klaus Schäfer (Hrsg.), Norbert Wetzel (Hrsg): Der totalitäre Gottesstaat. Die Lage der Christen in Portugal, Spanien und im Baskenland, Düsseldorf: Patmos, 1970.
  • Joxe Azurmendi: "Die Bedeutung der Sprache in Renaissance und Reformation und die Entstehung der baskischen Literatur im religiösen und politischen Konfliktgebiet zwischen Spanien und Frankreich" In: Wolfgang W. Moelleken (Herausgeber), Peter J. Weber (Herausgeber): Neue Forschungsarbeiten zur Kontaktlinguistik, Bonn: Dümmler, 1997. ISBN 978-3537864192
  • Daniele Conversi, The Basques, The Catalans and Spain. Alternative Routes to Nationalist Mobilization. London, Hurst & Co, 1997 (seconda ediz., 2000)
  • Joseba Andoni De La Fuente e Maria Claudia Origlia. "Ama lur: Miti, leggende e curiosità dei Paesi Baschi" (Ama lur: Cunti, liggènni e curiusitati di li Paisi Baschi). Messina, Mesogea, 2000. ISBN 88-469-2007-4
  • Gianni Sartori. "Indiani d'Europa: Euskal Herria" (L'inniani di l'Auròpa: Euskal Herria). Scantabauchi, 2004.
  • Luis Núñez Astrain. "La ragione Basca" (La raggiuni Basca). Alessandria, Edizioni Punto Rosso, seconda edizione italiana 2000.
  • Mark Kurlansky. "The basque history of the world". London, Vintage, 2000. ISBN 0 09 9284138