Villafranca (Girgenti)
Testu pi lu pedici
| Villafranca | |
| |
| Muttu: | |
| Nomu ufficiali: | Villafranca Sicula |
|---|---|
| Riggiuni: | |
| Pruvincia: | Girgenti (AG) |
| Cuurdinati: | 37°35'21"N, 13°17'24"E Ammustra ntâ mappa |
| Superfici: | 17 km² |
| Abbitanti: | 1.511 |
| Dinzitati: | 89 ab./km² |
| Cumuni cunfinanti: | Burgiu, Calamònaci, Cataviddotta, Lucca Sìcula |
| CAP: | 92020 |
| Prifissu telefònicu: | +0925 |
| Situ ufficiali: | http://www.comune.villafrancasicula.ag.it |
Villafranca è un cumuni di 1.511 abbitanti dâ pruvincia di Girgenti.
Nomu dû paisi
canciaDuranti sèculi, lu paisi veni chiamatu "Villafranca" (dû latinu "villa franca") e ricentimenti fu agghiunciutu l'aggittivu "Sicula" pi pricisari ca s'attrova ntâ Sicilia.
Giografìa
canciaLu paisi si sviluppa a 330 metri supra lu liveddu dû mari pressu la Vaddi dû ciumi Virdura
Storia
canciaVillafranca è funnata ntô 1499 supra lu tirritoriu di Triocala. Diodoru Sìculu spiega lu significatu dû topònimu, accussì chiamatu pirchì dispunìa di tri risursi splèntiti: tanta acqua surgìa di na rara ducizza, na campagna assai fèrtili ma adatta â vigna e a l’alivu, e nfini na sicurizza ccizziunali. Stu tirritoriu fu lu scinariu dâ secunna rivolta dî schiavi dû 104 a.C.. Lu reghi dî ribbelli, Sarviu, chiamatu Trituni dî sò òmini, cunquista l'ària e la furtìfica cu strutturi prutittivi custusi.
Li tistimunianzi succissivi sunnu d’èbbica nurmanna; ricca di nzidiamenti mpurtanti, Triocala veni dunata dû reghi nurmannu Ruggeru II, a l'archimandrita di Missina, nzèmmula cû munasteru vasilianu di San Giorgi e nu tempiu cèlibbri, già riedificatu dû conti Ruggeru, ntô 1134.
Nta na pirgamena bilingui (grecu e àrabbu) dû 1141, lu reghi Ruggeru II, cunferma li privileggi cunciduti ntô 1097-1098 ô munasteru di San Giorgi n Troccoli (Triocala), prisintati di Luca, archimandrita di San Sarvaturi n Missina.
Lu 22 di nuvèmmiru dû 1446, lu tirritoriu veni cuncidutu di l'archimandrita Luca de Bufalis a Antoniu Luna Peralta, conti di Cataviddotta, cu facurtati d’affrancàrilu cu attu d’enfitèusi stipulatu dû nutaru Nicolu Abbatellis alias De Florellis. Câ morti dû conti Antoniu, lu figghiu Carlu arèdita lu pussessu. È attraversu lu cugnatu di Carlu Luna, Petru Alliata Sèttimu, ca lu tirritoriu di Troccoli junci pâ prima volta a l’Alitata.
A Petru succedi lu niputi Antoniu Alitata Sèttimu (maritu d’Elionora Luna eralta, cuntissa di Cataviddotta e pi tali mutivu appillatu « Conti di Cataviddotta ») pi dunazzioni fatta a iddu dû zu.
Nta l'annu 1499, st’Antoniu Alitata, nzèmmula ô frati Andriotta, ch’era distinatu appoi a succidìricci ntô duminiu fiudali dâ barunìa, a càusa dâ morti senza figghi d’Antoniu, addumanna a lu suvranu la facurtati di nfiudari lu tirritoriu di Troccoli, di chiamari pupulazzioni ntô fèudu (Licentia Populandi) e quinni accrìsciri la sò pruduttivitati agraria, funnannu accussì na terra nova. Lu vicirè Giuvanni La Nuza, cu privileggiu datu n Palermu lu 27 di sittèmmiru dû 1499, accorda a Antoniu la cresia facurtati di dinuminari la barunìa e terra nova "Villafranca". L’Alliata èranu prisenti n Sicilia dî nizzi dû sèculu XIV cu Filippu Alliata e li sò dui figghi Giuvanni e Niculò, urigginari di Pisa e trasfiruti a Palermu. Stu casatu strinci lijami di parintela cun vari famigghi nòbbili siciliani e utteni la cuncissioni di nummarusi fèudi.
Villafranca, doppu circa un sèculu di barunìa, addiventa principatu cu Franciscu Alitata e Paruta, c’utteni la cummirsioni dû tìtulu di baruni nta chiddu di prìncipi di Villafranca p’iddu stissu, li sò aredi e succissura, cu privileggiu datu n Palermu dû reghi Filippu III, n data dû 23 d’uttùviru dû 1609, n ricumpenza dî sirvizza rinnuti â cruna; la mmistitura avvinìa lu 10 di marzu dû 1622. E’ accussì ca la barunìa di Villafranca, c’avìa cuntatu setti baruna, addiventa principatu e manteni li sò cunnizzioni di terra fiudali nzinu ô 1812, annu ch’è abbuluta la fiudalitati n Sicilia.
L’Alitata jùncinu la sò putenza cchiù granni ntô XVIII sèculu, e ortri ô tìtulu di Prìncipi dû Sacru Rumanu Mperu e si dicùranu dû Grandatu di Spaglia e dû Toson d'oru, juncennu a summari setti principati, quattru ducati e trentadui barunìi.
A pàrtiri dû 1734 uttèninu videmma lu privileggiu di l'amministrazzioni dî posti, dittu Corso Maggiore, cu sedi ô chianu dî Bologni ntô palazzu Villafranca; ntô 1786 la currarìa -5 cessa d’èssiri affidata a privati, pi rèvuca dâ Reggia Corti, ca la gistisci direttamenti attraversu n’òrganu appòsitu.
Dî lijami stritti di l’Alliata cu li famigghi cchiù mpurtanti dâ nubbirtà siciliana è tistimoni lu stemma aràrdicu cu n'àcula mpiriali ca supporta na rapprisintazzioni n oru a tri pali di nìuru, â quali, ntô cursu dâ storia, s’agghiunceru li simmuluggìi aràrdichi dî famigghi apparintati comu chidda dî Paruta, dî Di Giovanni, dî Morra e dî Valguarnera.
Econumìa
canciaVillafranca è na citatina di l'econumìa privalentimenti agrìcula. Li risursi significativi dâ terra ci cunzèntinu d’aviri na pruduzzioni varigata e ricca, dutata pur'idda di prudutti cu tutti li prupitati organulèttichi ca pussèdinu l’àutri culturi dû tirritoriu limìtrufu. La tradizzioni agrìcula acchiana già ô XVI sèculu quannu frumentu, mirtu e vigna èranu li curtivazzioni privalenti; nortri lu tirritoriu, di tannu, era curtivatu macari a ciriali e significativa era la prisenza di mulini. Doppu lu 1950 l'agricultura è nisciuta di na fasi crìtica e acchianau arrè attraversu na suddivisioni dû latifunnu ca pirmittìu di varigari li cultivazzioni. Accussì, siquennu li nclinazzioni e li vucazzioni dî lochi limìtrufi, videmma a Villafranca si diffunnìu la cultivazzioni di l'aranciu (ca la varitati cchiù rinumata è la Washington Navel), chidda dâ pèrsica muntagnola e chidda di l’alivu, dû quali s’utteni n’ogghiu extravìrgini òttimu. Li mètudi di cultivazzioni biològgica e ntigrata, appricati di l’azziendi dû tirritoriu, si nzirìscinu chinamenti ntê tinnenzi attuali versu la digustazzioni di civi sicuri.
S'addèvanu uvini e buvini grazzi ê nummarusi terri pû pàsculu.
N’àutra risursa econòmica mpurtanti dû paisi è l'artiggianatu: li fìmmini mantèninu l’usanzi antichi dû raccamu e di l'avugghitta e cuntìnuanu a travagghiari tuvagghi di tàvula, cummigghialetti e cintrini; l’òmini, nortri, sunnu ancora dèditi â rializzazzioni di cappeddi e "coffi", zoè dî vurzi ntrizzati rializzati câ parma nana, assai risistenti e ùtili macari pâ campagna.
Arti e monumenta
canciaNtô paisi s’attròvanu frammenti e riperti di l'etati ellenìsticu-rumana e tardu-rumana.
Li nutizzi stòrichi ni ripòrtanu a l'asistenza di nu casteddu anticu, comu rècita la licentia populandi ntô 1499; ristrutturatu ntô 1700 di l’Alliata, iddu facìa di curnici ô tiatru nicu e ô palazzu Alliata c’animaru n modu significativu la vita culturali dû pirìudu. Lu tirrimotu dû 1968 distrudìu lu casteddu ca fu, quinni, rasu ô solu comu tanti àutri edifici danniati. Passiannu pi li strati dû paisi, nfatti, sunnu rintracciàbbili nummarusi rasti di monumenta antichi, ruvini ca, na vota, avìanu a èssiri di granni splinnuri: tanti cresi, p’asempiu, ma puru zoccu resta dû casteddu anticu e di palazzi nubbiliari antichi.
Li monumenta cchiù mpurtanti
cancia- la cincucintisca Matrici ca fu danniata dû tirrimotu tirrìbbili dû 1968 ca curpìu la ntera Vaddi dû Belici, e chissa, custituisci oi un monumentu ntirissanti pi Villafranca. Lu nternu, ùnicu vanu a chianta quatrata, è arriccutu dâ cùpula dâ cappella dû Purgatoriu, un giuiellu d’affrischi dû sèculu XVIII.
- la Cresia di San Giuvanni Battista (dû Terz'òrdini Rigulari di San Franciscu) dû XVII sèculu. L'ex cunventu attagghiu è oi sedi dû cumuni. Lu pruspettu è di stili baroccu cu a lu centru un purtali fattu ntô 1698 a spisi dâ principissa Margarita Alliata. L'ùnica navata nterna cunnuci agghiri l'artaru maiuri n màrmuru vìridi e russu cu vasciurilevi n lignu doratu. La nicchia absidali òspita la stàtua acculurata di San Giuvanni, purtata n giru pû paisi nzèmmula a chidda di San Micheli ntô pirìudu pasquali pî cilibbrazzioni ditti rigattiati.
La cresia òspita, ô sò nternu, teli ntirissanti raffiuranti un vìscuvu santu e l'Àngilu e Tobia. Nfini, ntâ cresia sunnu sarvati li dui vari dâ Madonna dâ Catina; la cchiù granni è dû XVIII sèculu.
- la Cresia dû Càrmini dâ fini dû XVIII sèculu cu ô nternu lu quatru dâ Madonna dû Mirtu dû XVIII sèculu;
- la Cresia di San Giuseppi dû XVIII sèculu ca lu pruspettu fu ristauratu ricentimenti. Ô sò nternu lu menzubustu di lignu di tanti culuri di San Brasi dû sèculu XVI.
Tra l’àutri ex cresi asistenti ricurdamu:
- chidda dâ Nnunziata dâ quali risisti lu purtali principali dû XVI e XVIII sèculu;
- l'ex Cresia di Santa Marìa di Gesù dî Patri Minuri Ossirvanti ca havi lu bloccu absidali e lu jardinu ricintatu, quasi tutarmenti abbannunatu;
- l'ex Cresia di Sant'Anna cullijata a nu spitali ca prubbabbirmenti funcìa di ospizziu pî viaggiatura ca tranzitàvanu di sti banni.
Ricentimenti foru arritruvati arcuni pizzudda di mura e na finestra cu stucchi, dui arcati e lu purtali principali surmuntatu di n’uvali dû XVIII sèculu.
A circa dui chilòmitri dû paisi è situara la Casina dû baruni Giuseppi Antoniu Mussu, oi nteramenti ristrutturata. Lu baruni riposa ntâ cappella didicata a iddu, di frunti â Casina.
Tradizzioni
canciaLu patrunu dû paisi è Sant'Eucarpiu, ca si fisteggia lu 18 di marzu.
Ntô cumuni è apprizzata la festa dâ Madonna dû Mirtu. Tantu è apprizzata c’apprima si svurgìa ntô misi di maiu ma ogi, pi cunzèntiri la participazzioni a li villafranchisi emigrati turnati pî vacanzi d’estati, fu spustata ntô misi d’austu. La Madonna dû Mirtu è patruna di Villafranca nzèmmula a Sant’Eucarpiu.
La Festa dâ Madonna dû Mirtu si cèlibbra a Villafranca ntâ prima dumìnica d’austu e ci partìcipanu dui fazzioni divisi n divoti di San Giuvanni (sangiuannari) e divoti di San Micheli Arcàncilu (sammichilari).
La tradizzioni voli ca, lu jornu dâ viggilia dâ festa, li curtei dî fideli cu li propi Santi vannu dî cresi rispittivi â Matrici pi rènniri lu sò salutu rispittusu â Madonna.
La dumìnica, jornu dâ festa, accumenza chî jòchira pirotècnici ô tèrmini dî quali ripìgghianu li dui prucissioni ntôn clima di particulari entusiasmu. Nfini, li Stàtui dî Santi, doppu aviri riaccumpagnatu la Vìrgini Marìa â sò cresia, arritòrnanu a li sò santuari. La scena è ùnica: li curtei prucèdinu currennu ntâ sira lluminata dî ciàcculi.
Àutri mumenti di festa, particularmente apprizzati dî turisti lucali, avvèninu ntô pirìudu pasquali (li 'rigattiati) e di San Giuseppi. Macari nta sti ricurrenzi lu paisi òspita un turismu lucali fattu sia d’emigrati di ritornu ntê sò terri ca di passaggeri accasiunali.
Gastrunumìa
canciaCcà sutta n’alencu di pitanzi lucali:
- Pasta cu li sardi (ditta puru a la milinisa): fatta cu sardi, finocchiu sarvaggiu e sucu di pumadoru.
- pasta incasciata: fatta cu cavuluciuri, sausizza e sucu di pumadoru.
- muffuletta: pani càudu fattu cu sardi, ogghiu e spezzi, tìpicu dâ festa dâ Mmaculata Cuncezzioni.
- pasta mezzu zitu: pasta tìpica dâ sira di Natali, fatta cu sucu di carni di maiali].
- Pasta cu favi e ricotta: minestra cu favi virdi sbucciati, ricotta frisca di latti di pècura e cavatuna (furmatu di pasta).
- minestra di virduri e ligumi: favi sicchi, fasoli, cipudda, vastunachi, accia, càvulu virdi, nnivia, lattuca, pumadora maturi, ogghiu, sali e pipi.
- u pupu cu l'ovu: pastafrolla travagghiata n vari furmi cu n’ovu; è na rizzetta tìpica di Pasqua.
Curiusitati
canciaÈ di Villafranca, lu Cardinali Sarvaturi Pappalardu, Arcivìscuvu di na cresia metrupulitana emèritu di Palermu, dicidutu a Palermu (Baida) lu 10 di dicèmmiru dû 2006). Lu Cardinali Pappalardu fu n’omu riliggiusu illustri difinutu lu "nannu dî siciliani".