Lingui siciliani prima dî nurmanni

Storia dâ lingua siciliana

Lu sicilianu di basi latina nun è la sula lingua stòrica dû pòpulu sicilianu e nzinu â cunquista nurmanna nun havi statu mai mancu la cchiù parrata. Prima dâ cunquista nurmanna dâ Sicilia, lu pòpulu sicilianu parrava ntâ maggiuranza lu Siqilli (prun. sichilli), nu dialettu àrabu-sicilianu ca appoi dû sèculu XVI ntâ Sicilia nun asisti cchiù. Oggi na furma asisti sulu nni l'ìsula di Malta, e lu gricanicu, (dialettu grecu) ca oggi asisti sulu ntô Salentu e ntô sud dâ Calabbria. Lu sicilianu Rumanzu era na lingua ca asisteva ntâ Calabbria e nna l'Italia miridiunali: li Nurmanni lu purtaru ntâ Sicilia, unni pirò vinìa parratu assai dî littirati e dî novi culoni taliani, ma picca dî siciliani.

Li nurmanni nun custrìnceru li siciliani a parrari sta lingua taliana, ma lassaru la libbirtà di cuntinuari a parrari siqilli, arabbu, gricanicu, e ebraicu. Fôru poi li Svevi cu Fidiricu II a criari la scola siciliana dâ lingua taliana cu allittirati taliani comu Giacomino Pugliese (Pugghisi), Odo delle Colonne (Rumanu), Rinaldo d'Aquino (Aquilanu) e siciliani comu Giacomo da Lentini e Cielo d'Alcamo. Puru li Svevi lassaru libbirtà di lingui ê siciliani.

Sta libbirtà linguistica cuntinuau nzinu a l'Angioini (guelfi) ca mmeci pruibberu tutti li lingui siciliani e fìciru dû sicilianu (di basi latina) la sula lingua cunzintuta. Iddi ubbligaru macari li cummirsioni ô cattolicìsimu rumanu c'addivintau la sula riliggiuni di statu e sprupriaru tutti li cresî ortudossi, li moschei, li sinagoghi, e scacciaru li preti bizantini. Era la fini dû plurilinguismu e dû multiculturalismu.

Li siciliani s'arribbillaru contr'a l'Angioini nta li Vespri Siciliani e puru contr'a li lingui Rumanzi: cundannaru a morti cu' nun sapìa diri «cìciri». Li francisi (ma puru li taliani ca nun èranu dâ Magna Grecia) nun lu sapìanu prununziari picchì la «c» siciliana (e oggi puru taliana) di cìciri è greca (littra «X» di xjuri), ma nun latina unni la «C» si prununciava «S» (e ancura si prununcia «S» ntô Spagnolu, Francisi, Purtughisi, Rumenu, Ngrisi, ecc.)

Disgraziatamenti l'Aragunisi ca cuvirnaru poi l'ìsula cuntinuaru chiddu ca l'angioini accuminzaru. Accussì ntô sèculu XV lu sicilianu Rumanzu si custrinceru tutti l'àutŗi lingui. L'antichi lingui stòrichi siciliani (gricànicu, siqilli) cuntinuaru a asistiri nni li paiseddi luntanu dî granni cità, nzinu â mità dû sèculu XVI, forsi di cchiù. Poi s'estìnsiru pì sempri. A st'èbbica la latinizzazzioni sfurzata accuminzata di l'Angioini si cunchiudi. La cultura siciliana antica scumpari pi sempri e accussì l'identità stòricu-linguìstica pri-latina dî siciliani. Na forma dû siqilli cuntinuava nta l'ìsula di Pantiddirìa nzinu ô sèculu XVIII.

Ntô sèculu XIV l'allittirati tuscani criaru na nova scola unni dicìderu ca stu «sicilianu» fussi chiossai latinizzatu, abbuleru li lìttiri greci (x, y, k, w) e criaru li basi dâ lingua taliana littiraria. Accussì ntâ cumpitizziuni cu l'italianu lu sicilianu littirariu ntô tempu si talianizza sempri cchiù e perdi lentamenti la sò ortugrafìa e la sò grammàtica (si criau puru ntâ littiratura n'inasistenti tempu futuru comu p'asempiu "avverròggiu" pì diri «poi vencu») e digrada lentamenti nna l'italianu.

Ntô sèculu XIX mpera l'italianismu e chistu fa nàsciri nni l'allittirati tiurî pricuncetti e puliticamenti orientati, ca dicìanu ca lu sicilianu è nu dialettu di l'italianu, o ca veni sulu dû latinu anticu parratu nna li tempi dû mperu rumanu. L'italianisti e l'eurocentristi nècanu tutti l'apporti di l'àutŗi lingui siciliani (siqilli gricu, àrabu, bèrberu, ecc.) ô sicilianu rumanzu o li cunziddiranu mìnimi.

Ntâ l'ambienti culturali fanàticu di l'èbbica nun è cchiù pussìbbili diri comu lu studiusu tudiscu Gerhard Rohlfs ca lu sicilianu nun è la lingua stòrica dâ Sicilia ma è na lingua furmàtasi doppu dâ cacciata di l'àrabi p'un prucessu di neo-rumanizzazzioni. Iddu stissu fici tantu scànnalu ca eppi a scusàrisi pubblicamenti (a tortu o a raggiuni) cu l'italiani d'avìrilu pinzatu e diciutu.

Pì li stissi raggiuni allittirati siciliani comu Giuseppi Pitrè eppiru a diri ca la grammàtica siciliana veni tutta dû latinu, ca lu megghiu alfabbetu pì scrivìrila è chiddu talianu, ca la grammàtica àrabba dû maltisi nun havi mai statu chidda dû sicilianu anticu, ecc. Oggi la pirsicuzziuni e la falsificazziuni stòrica cuntinua. Peiu stannu l'àutri lingui stòrici siciliani nun Rumanzi, comu lu siqilli ca oggi veni studiatu sulu nni l'università furesti, o lu gricànicu ca sta scumparennu.

Lingua siciliana