Usu dî vucali ncerti nta na sìllabba diversa di chidda penùrtima
Diffusioni
‘N sicilianu, l'accentu tònicu cadi spissu ntâ penùrtima sìllabba dâ palora. Na vucali dèbbuli (zoè nun tònica) prisenti nta n'àutra sìllabba pò canciàrisi 'n "u", "i" o "a". Lu canciamentu, chi pò èssiri diversu a secunna dâ zona dialittali siciliana, si fa supratuttu ‘n "u". Stu finòminu dî vucali ncerti ntâ nta na sìllabba diversa di chidda penùrtima succedi nta tutti l'àrii dâ Sicilia.
Arcuni asempi di palori
Pi ogni littra, taliati l'asempi ccà sutta:
Littra "a"
- A li voti la "a" addiventa "i":
malancunìa/malincunìa (gr. "melànos cholê", "mèlas kolh"). È forsi na nfruenza dû talianu "malinconìa".
mataràzzu/matiràzzu (lat. mataràtium). È forsi na nfruenza dû talianu "materàsso".
sciàpitu/scìpitu (lat. "non sàpidus"). È forsi na nfruenza dî palori taliani "insìpido" e "scìpido" .
sprivèri/spravièri (lat. "sparvèrius"). E' forsi na nfruenza dâ palora francisa antica "espervier".
lavànca/livànca
- A li voti la "a" addiventa "u":
aggranfagnàri/aggranfugnàri (furma dirivata dû tèrmini sicilianu "aggranfàri")
bammàcia/bummàcia (tal. "bambàgia"). La diffusioni di stu talianismu nun è veru mpurtanti. E ci voli pricisari ca ntâ stragranni parti dâ Sicilia s'usa cchiù "màttula".
cacumìdda/cucumìdda (gr. khamaìmelon)
carriòla/curriòla
valànza/vulànza (sp. "balànza")
Littra "i"
- A li voti la "i" addiventa "a":
dinàru/danàru (lat. "denàrius"). È forsi na nfruenza dû talianu "danaro".
dijùnu/dajùnu (lat. "jejùnium"). È forsi na nfruenza dû spagnolu "ayuno".
dùnchi/dùnca (latinu anticu "ad tunc" o "ad hunc", latinu mudernu "dònique", talianu anticu "adùnque", talianu mudernu "dùnque")
esircìzziu/sarcìziu
finarmènti/fanammènti
furistèru-furistèri/furastèru-furastèri (lat. "foristàrius"). È forsi na fruenza dâ palora latina "fòras" o dâ palora siciliana "fòra".
midèmmi/midèmma (fr. anticu "medèsme", lat. "met ìpsimus")
miravìgghia/maravìgghia (lat. "mirabìlia"). È forsi na nfruenza dû spagnolu "maravilla".
Ngritèrra/Ngratèrra. È forsi na nfruenza dû spagnolu "Inglaterra".
palirmitanu/palarmitanu. È forsi na nfruenza di l'àrabbu "Balarm" ("Palermu" 'n àrabbu).
patritèrnu/patratèrnu (tal. "padretèrno"). È forsi na nfruenza dû latinu "pàter aetèrnus".
pirò/parò (tal. però)
qualùnchi/qualùnca (latinu: "qualiscùmque", e talianu "qualùnque") ma è cchiù sicilianu e cchiù cumuni "qual’è gghiè"
ricàmu/raccàmu
rifàrdu/rafàrdu
Siraùsa/Saraùsa (gr. "Syracusa")
tigànu/tagànu (gr. "tegànon")
tirrimòtu/tirramòtu (lat. "terremòtus" e "terraemòtus")
tridènta/tradènta
- Stu finòminu pò cumpàriri puru nti l'ùrtima sìllabba:
canzùni/canzùna (lat. "cantiònem")
canzùni/canzùna
Singapùri/Singapùra
spècî/spècia
- Spissu la "i" addiventa "u":
allisciàri/allusciàri (tal. lisciàre))
ammintuàri/ammuntuàri (nurm. "mentevòir")
assimigghiàri/assumigghiàri (lat. "assimilàri"). È forsi na nfruenza dû talianu "assomigliàre".
birrìtta/burrìtta (tal. berrètto)
Bisacchìnu/Busacchìnu (lat. "Bisachìnum")
bizzùni/buzzùni (fr. "bessòn")
carnizzèri/carnazzèri (sp. "carnicèro")
carnalivàri/carnaluvàri
carrabbinèri/carrabbunèri
chistiòni/custiòni
cugnòmi/cugnòmu (lat. "cum nòmen" e "cum gnòmen")
dimannàri/dumannàri (lat. "demandàre"). È forsi na nfruenza dû talianu "domandàre".
filìnia/fulìnia
Filìppu/Fulìppu (lat. "Philìppus", "Phulìppus")
firriàri/furriàri
gesimìnu/gesumìnu (pirs. "giasemìn"). È forsi na nfruenza dû talianu "gelsomìno".
Girgènti/Giurgènti
livàra/luvàra (sp. "olivèra")
milùni/mulùni (lat. "melònem")
milanciàna/mulanciàna (lat. "melongèna", "meràngolus"). E "malanciàna" 'n Calabbria.
muvimèntu/muvumèntu (lat. "movimèntus")
nòmi/nòmu (lat. "nòmen")
pinzèddu/punzèddu (sp. "pincèl")
pirtùsu/purtùsu
pitrusìnu/putrusìnu (gr. petroselìnon)
primintìu-primmintìu/prumintìu-prummintìu (tusc. "primatìccio")
sdirrùpu/sdurrùpu (lat. "dirùptus"). Asìstinu videmma li verbi siciliani "sdirrupàri" e "sdurrupàri".
sigghiùzzu/sugghiùzzu (lat. "singlùtius")
simàna/sumàna (spagn. semàna)
simènza/sumènza (lat. "semèntia")
sirvìzzu/survìzzu (lat. "servìtium")
tàrdi/tàrdu (lat. "tàrde", it. "tàrdi"). 'N talianu, "tàrdo" pò significari midemma "tàrdi" (oltri lu tèrmini fissatu).
tidìscu/tudìscu (lat. "tedèscus").
tilàru/tulàru (lat. "telàrius")
tippuliari/tuppuliari (gr. "typto")
tirrènu/turrènu (lat. "terrènus")
tirrìbbuli/turrìbbuli (lat. "terrìbilem")
tripiànu/trupiànu (tal. "trebbiàno")
vèrmi/vèrmu (lat. "vèrmem")
viddìcu/vuddìcu (lat. "umbilìcus" e "imbilìcus")
vidèmma/'urèmma (francisi anticu "medèsme")
viscìca-vissìca/vuscìca-vussìca (lat. "vensìca", "vesìca")
vrìsca, virìsca/vurìsca (tal. "brèsca")
zibbìbbu/zubbìbbu (ar. "zibìb")
Littra "u"
- A li voti la "u" addiventa "a":
carrumàttu/carramàttu
muccatùri/maccatùri (sp. "mocadòr")
salamurìgghiu/salamarìgghiu
vurdunàru/vardunàru (gr. "bordonàrios")
- A li voti la "u" addiventa "i":
còmu/còmi (lat. "quòmodo", it. "còme")
cummugghiàri/cummigghiàri (sic. "cummògghiu")
cuntèntu/cuntènti (lat. "contèntus"). È forsi na nfruenza dâ palora spagnola antica e purtuchisa muderna "contente".
furèttu/firèttu (lat. "fùrus, "fùro"). È forsi na nfruenza dû ngrisi "ferret".
jimmurùtu/jimmirùtu
luèri/lièri
mulunciàna -> mulinciàna/milinciàna (lat. "melongèna"). È forsi na nfruenza dû talianu "melenzàna".
pinzèru/pinzèri (lat. "pensàrius", it. "pensièro" e "pensière")
prisuntùsu/prisintùsu (lat. presumptuòsus)
prumùni/primùni
prusciùttu/prisùttu
scurpiùni/schirpiùni
rubbùstu/ribbùstu
rulòggiu/rilòggiu (lat. "horològium"). È forsi na nfruenza dû spagnolu "relòj". Nta arcuni zoni asisti midemma "ralòggiu".
turrùni/tirrùni (lat. "turùnda")
Orìggini
Accura lu canciamentu succedi spissu pi mutivu fònicu ma videmma succedi a li voti pi mutivu d'òrdini etimològgicu, e è veru diffìcili distìnchiri l'unu di l'àutru pirchì la lingua siciliana nun era studiata na vota (e pirchissu nun sapemu tuttu supra idda).
Stu finòminu funèticu asisti macari nta la lingua corsa ca havi li furmi:
civodda / ciuvodda (zoè 'n sicilianu: "cipudda")
lettùra / littura (zoè 'n sicilianu: "littura")
interrugà / intarrugà (zoè 'n sicilianu: "nterrugari")
interessatu / intarissatu (zoè 'n sicilianu: "ntirissatu")
intreccià / intriccià (zoè 'n sicilianu: "ntrizzari", "ntrinzari")
pernìci / parnici (zoè 'n sicilianu: "pirnici")
persòna / parsona (zoè 'n sicilianu: "pirsuna")
prisentà / prisintà (zoè 'n sicilianu: "prisintari")
pettirossu / pittirussu (zoè 'n sicilianu: "pettirrussu")
riferenzi / rifarenzi (zoè 'n sicilianu: "rifirimenti")
sgranfià / sgrinfià (zoè 'n sicilianu: "graffiari")
terminàle / tarminali (zoè 'n sicilianu: "tirminali")
terrenu / tarrenu (zoè 'n sicilianu: "tirrenu", "turrenu")
vergògna / vargogna (zoè 'n sicilianu: "virgogna")
cerveddu / ciarbeddu (zoè 'n sicilianu: "cirveddu")
regulàre / rigulari (zoè 'n sicilianu: "rigulari")
ecc.
Stu finòminu funèticu asisti macari nta la lingua spagnola ca havi li furmi:
berrueco / barrueco
ecc.
Stu finòminu funèticu asisti macari nta la lingua aragunisa (parrata ntâ Spagna) ca havi li furmi:
zibíl / zebíl (zoè 'n sicilianu: "civili")
ecc.
Stu finòminu funèticu asisti macari nta la lingua asturiana (parrata ntâ Spagna) ca havi li furmi:
chicolate / chocolate (zoè 'n sicilianu: "ciucculatti")
ecc.
Rifirimenti ca ùsanu li vucali ncerti macari nta na sìllabba diversa di chidda penùrtima
- Vucabbulariu di Lucio Zinna - Antares Editrice, 2002
Rifirimenti ca nun ùsanu li vucali ncerti nta na sìllabba diversa di chidda penùrtima
Sicilianu standard usatu ntâ wikipedia
Raccumannamu d'usari li vucali ncerti quannu si tràttanu di furmi canusciuti (zoè purtati di armenu un littiratu sicilianu). Li cullabburatura dâ Wikipedia siciliana ùsanu ogni jornu li vucali ncerti quannu scrìvinu artìculi nta stu pruggettu uichipidianu.