Wikipedia

Usu dî vucali ncerti ntâ penùrtima sìllabba

(Rinnirizzata di Vucali ncerti (penùrtima sìllabba))

Diffusioni

‘N sicilianu quannu l’accentu tònicu cadi nta l'antipenùrtima sìllabba di na palora, chistu pò pruvucari un canciamentu fònicu ntâ vucali dâ penùrtima sìllabba. Lu canciamentu, chi pò èssiri diversu a secunna dâ zona dialittali siciliana, si fa supratuttu ‘n “u”. Stu finòminu dî vucali ncerti ntâ penùrtima sìllabba succedi nta tutti l'àrii dâ Sicilia.

Arcuni asempi di palori

Pi ogni littra, taliati l'asempi ccà sutta:

Littra "a"

  • Spissu la "a" addiventa "u" (àrabbu/àrubbu), (sàbbatu/sàbbutu). Ma accura asisti macari la furma “àribbu” a Vizzini (CT). Asisti macari la furma “sàbbitu”.


  • A li voti la "a" addiventa "i" (àrabbu/àribbu e àrabbi/àribbi). Asìstinu puru "màscara/màschira" dû latinu "màscara", o dû spagnolu "máscara". La forma "màschira" putissi vèniri dû talianu "màschera".

Littra "i"

  • Spissu la "i" addiventa "u" o si rafforza cu na "u", (màssimu/màssumu), (pòviru/pòvuru), (òminu/òmunu), (pròssimu/pròssumu), (ùrtimu/ùrtumu), (lìbbiru/lìbburu), (nùmmiru/nùmmuru), (àncilu/ànciulu), (mònicu/mònucu, la palora latina era "mònicus"). Accura: la palora "lìbburu" è usata sulu ntâ varianti salintina dâ lingua siciliana.


  • A li voti la "i" addiventa "a" (nùmmiru/nùmmaru), (mònicu/mònacu, forsi a càusa dâ nfruenza dâ palora tuscana "mònaco" mentri la palora latina era "mònicus"). 'N Calabbria, "pòviru" si dici macari "pòvaru". E accura, asisti puru la furma “nùmmuru” a Rausa. Asisti macari la furma “mònucu” 'n sicilianu. S'hannu a diri macari l'asempi siquenti: àstracu/àstricu.

Littra "u"

  • A li voti la "u" addiventa "a" (còmmudu/còmmadu). Ma, accura, asisti midemma la furma “còmmidu” a Sarausa. Àutru asempiu: bùmmulu/bùmmalu (dû grecu "bombulios").


  • Eppuru, a li voti la "u" addiventa "i” (ciàuru/ciàiru, o puru scrittu "sciàvuru/sciàviru"), (diàlucu/diàlicu), (àrvulu/àrvilu, ca veni dû latinu "arborem"), ecc.

Arcuni asempi di verbi

Stu finòminu dî vucali ncerti ntâ penùrtima sìllabba poti succèdiri macari pi la maiuranza dÎ verbi siciliani:

Prisenti dû nnicativu

SICILIANU NAPULITANU CORSU VÈNITU SPAGNOLU PURTUCHISI GALLEGU CATALANU LATINU TALIANU
Amari Amà Amà Amàre Amar Amar Amar Amar Amare Amare
amu amo amu amo amo amo amo amo amo amo
ami ame ami ami amas amas amas ames amas ami
ama ama ama ama ama ama ama ama amat ama
amamu amammo amemu amémo amamos amamos amamos amem amamus amiamo
amati amate amate amè amáis amais amades ameu amatis amate
àmanu / àmunu / àminu àmano amanu ama aman amam aman amen amant amano



Nta stu casu dî verbi siciliani c'accàbbanu cu "-ari" (comu "amari", "cantari", ecc.), nutamu ca la forma di l'ùrtima pirsuna di lu plurali c'accabba nurmarmenti cu "-anu" poti vèniri puru canciata a:

  • "-unu", p'asempiu putemu attruvari "àmunu", "càntunu", ecc. mmeci di "àmanu", "càntanu", ecc.
  • "-inu", p'asempiu putemu attruvari "àminu", "càntinu", ecc. mmeci di "àmanu", "càntanu", ecc.


SICILIANU NAPULITANU CORSU VÈNITU SPAGNOLU PURTUCHISI GALLEGU CATALANU LATINU TALIANU
Mèttiri / Mittìri Mettere Mettere Metere Meter Meter Meter Metre Mittere Mettere
mettu metto mettu méto meto meto meto meto mitto metto
metti mette metti miti metes metes metes mets mittis metti
metti mette mette el méte mete mete mete met mittit mette
mittemu mettimmo mittemu / mittimu metémo metemos metemos metemos metem mittimus mettiamo
mittiti mettite mittite metì metéis meteis metedes meteu mittitis mettete
mèttinu / mèttunu mètteno mettenu i méte meten metem meten meten mittunt mettono



Nta stu casu dî verbi siciliani c'accàbbanu cu "-iri" (comu "mèttiri", "tradùciri", ecc.), nutamu ca la forma di l'ùrtima pirsuna di lu plurali c'accabba nurmarmenti cu "-inu" poti vèniri puru canciata a:

  • "-unu", p'asempiu putemu attruvari "mèttunu", "tradùciunu", ecc. mmeci di "mèttinu", "tradùcinu", ecc.


SICILIANU NAPULITANU CORSU VÉNITU SPAGNOLU PURTUCHISI GALLEGU CATALANU LATINU TALIANU
Sèntiri / Sintìri Sentí Sente Sentir Sentir Sentir Sentir Sentir Sentire Sentire
sentu sento sentu sénto siento sinto sento sento sentio sento
senti sente senti sinti sientes sentes sentes sents sentis senti
senti sente sente el sénte siente sente sente sent sentit sente
sintemu sentimmo sintemu / sintimu sentimo sentimos sentimos sentimos sentim sentimus sentiamo
sintiti sentite sintite sentì sentís sentis sentides sentiu sentitis sentite
sèntinu / sèntunu sènteno sentenu i sénte sienten sentem senten senten sentiunt sentono



Nta stu casu dî verbi siciliani c'accàbbanu cu "-iri" (comu "sèntiri", "muriri", ecc.), nutamu ca la forma di l'ùrtima pirsuna di lu plurali c'accabba nurmarmenti cu "-inu" poti vèniri puru canciata a:

  • "-unu", p'asempiu putemu attruvari "sèntunu", "mòrunu", ecc. mmeci di "sèntinu", "mòrinu", ecc.


Mpirfettu dû nnicativu

Verbu "amari": amàvamu -> amàvumu, ecc.

Verbu "cantari": cantàvamu -> cantàvumu, ecc.

ecc.


Verbu "amari": amàvanu -> amàvunu, ecc.

Verbu "cantari": cantàvanu -> cantàvunu, ecc.

ecc.


Verbu "sèntiri": sintìamu -> sintìumu, ecc.

Verbu "muriri": murìamu -> murìumu, ecc.

ecc.


  • Verbu "èssiri": èramu -> èrumu, èrimu.
  • Verbu "èssiri": èravu -> èruvu, èrivu.
  • Verbu "èssiri": èranu -> èrunu, èrinu.

ecc.


  • Verbu "jiri": jàvamu -> jàvumu, ecc.
  • Verbu "jiri": jàvavu -> jàvuvu, ecc.
  • Verbu "jiri": jàvanu -> jàvunu, ecc.

ecc.

Passatu rimotu dû nnicativu

Verbu "amari": amàstivu -> amàstuvu, ecc.

Verbu "cantari": cantàstivu -> cantàstuvu, ecc.

ecc.

Verbu "sèntiri": sintìstivu -> sintìstuvu, ecc.

Verbu "muriri": murìstivu -> murìstuvu, ecc.

ecc.


  • Verbu "cògghiri": còsimu -> còsumu, ecc.
  • Verbu "cògghiri": còsiru -> còsuru, ecc.

ecc.


  • Verbu "aviri": àppimu -> àppumu, ecc.
  • Verbu "aviri": àppiru -> àppuru, ecc.

ecc.


  • Verbu "vuliri": vòsimu -> vòsumu, ecc.
  • Verbu "vuliri": vòsiru -> vòsuru, ecc.

ecc.


  • Verbu "bìviri": vìppimu -> vìppumu, ecc.
  • Verbu "bìviri": vìppiru -> vìppuru, ecc.

ecc.


  • Verbu "dari": dèttimu o dèsimu -> dèttumu o dèsumu, ecc.
  • Verbu "dari": dèttiru o dèsiru -> dètturu o dèsuru, ecc.

ecc.


  • Verbu "èssiri": fùstivu -> fùstuvu, ecc.
  • Verbu "èssiri": fòrinu -> fòrunu, ecc. (ma la forma sìmprici siciliana "foru" è cchiù diffusa)

ecc.


  • Verbu "fari": fìcimu -> fìciumu, ecc.
  • Verbu "fari": fìciru -> fìciuru, ecc.

ecc.


  • Verbu "putiri": pòttimu -> pòttumu, ecc.
  • Verbu "putiri": pòttiru -> pòtturu, ecc.

ecc.


  • Verbu "sapiri": sàppimu o sèppimu -> sàppumu o sèppumu, ecc.
  • Verbu "sapiri": sàppiru o sèppiru -> sàppuru o sèppuru, ecc.

ecc.


  • Verbu "stari": stèttimu o stèsimu -> stèttumu o stèsumu, ecc.
  • Verbu "stari": stèttiru o stèsiru -> stètturu o stèsuru, ecc.

ecc.


  • Verbu "vèniri": vìnnimu -> vìnnumu, ecc.
  • Verbu "vèniri": vìnniru -> vìnnuru, ecc.

ecc.


  • Verbu "vìdiri": vìttimu o vìstimu -> vìttumu o vìsumu, ecc.
  • Verbu "vìdiri": vìttiru o vìstiru -> vìtturu o vìsturu, ecc.

ecc.

Mpirfettu dû cunciuntivu

Verbu "amari": amàssimu -> amàssumu, ecc.

Verbu "cantari": cantàssimu -> cantàssumu, ecc.

ecc.


Verbu "amari": amàssivu -> amàssuvu, ecc.

Verbu "cantari": cantàssivu -> cantàssuvu, ecc.

ecc.


Verbu "amari": amàssiru -> amàssuru, ecc.

Verbu "cantari": cantàssiru -> cantàssuru, ecc.

ecc.


Verbu "sèntiri": sintìssimu -> sintìssumu, ecc.

Verbu "muriri": murìssimu -> murìssumu, ecc.

ecc.


Verbu "sèntiri": sintìssivu -> sintìssuvu, ecc.

Verbu "muriri": murìssivu -> murìssuvu, ecc.

ecc.


Verbu "sèntiri": sintìssiru -> sintìssuru, ecc.

Verbu "muriri": murìssiru -> murìssuru, ecc.

ecc.


  • Verbu "èssiri": fùssimu o fòrramu -> fùssumu o fòrrumu , ecc.
  • Verbu "èssiri": fùssivu o fòrravu -> fùssuvu, o fòrruvu, ecc.
  • Verbu "èssiri": fùssiru o fòrranu -> fùssuru o fòrrunu, ecc.

ecc.

Àutri asempi di verbi

pàrunu = pàrinu

esìstunu = esìstinu

vìdunu = vìdinu

pirmèttunu = pirmèttinu

pàrrunu = pàrranu

usàvumu = usàvamu

arristàvunu = arristàvanu

lèggiunu = lègginu

cunzìdirinu = cunzìdiranu

vòtunu = vòtanu

tròvunu = tròvanu

scrìvunu = scrìvinu

s'addivèrtunu = s'addivèrtinu

vìsitunu = vìsitanu

mèttunu = mèttinu

pènzunu = pènzanu

capìsciunu = capìscinu

Tanti palori siciliani

La chistioni dî vucali ncerti è na raggiuni (tra tanti, ma 'n ogni casu, na raggiuni mpurtanti) ca s'attròvanu accussì tanti furmi dî palori siciliani cumuni. E puru siddu si lèvanu li paroli chi appartèninu a certi parrati nichi, ancora arrèstanu tri o quattru furmi siciliani usati largamenti.

Orìggini

Attruvamu li vucali ncerti nta la palora latina "vìctima" / "vìctuma" (zoè "vìttima"), nta la palora latina "làcrima" / "làcruma" (zoè "làcrima") e puru nta l'aggittivu latinu "màxime" / "màxume" (zoè "màssimu").

Ci voli nutari ca stu finòminu fònicu asisti ntô sicilianu ma macari nta àutri lingui neolatini:

vènneri / vènnari (zoè 'n sicilianu: "vènniri", "vènnari", "venniridìa") dû latinu "vèneris dies")

rimproveru / rimprovaru (zoè 'n sicilianu: "rimpròviru", "rimpròvuru") dû latinu "re improperum"

èpica / èpuca (zoè 'n sicilianu: "èpuca") dû latinu "epocha"

fàcile / fàciuli (zoè 'n sicilianu: "fàcili") dû latinu "fàcilem"

diffìcile / diffìciuli (zoè 'n sicilianu: "diffìcili", "disfìcili") dû latinu "diffìcilem"

lìberu / lìbaru / lìbiru (zoè 'n sicilianu: "lìbbiru", "lìbburu") dû latinu "lìberum"

ecc.

Rifirimenti ca ùsanu li vucali ncerti ntâ penùrtima sìllabba

  • Vucabbulariu di Lucio Zinna - Antares Editrice, 2002

Rifirimenti ca nun ùsanu li vucali ncerti ntâ penùrtima sìllabba

Sicilianu standard usatu ntâ wikipedia

Raccumannamu d'usari li vucali ncerti (cu canciamentu friquenti a "u" o "i", ma cchiù raramenti a "a"). Li cullabburatura dâ Wikipedia siciliana ùsanu ogni jornu li vucali ncerti quannu scrìvinu artìculi nta stu pruggettu uichipidianu.

Pi li verbi, raccumannamu l'usu di la "-a-" pi li verbi dû gruppu "-ari", e la "-i-" pi li verbi dî gruppi "-iri", ma nun cunziddiramu comu n'erruri li formi cu la "-u-" pi li verbi dû gruppu "-ari", e mancu cunziddiramu comu n'erruri li formi cu la "-u-" pi li verbi dî gruppi "-iri". Facirmenti putemu accitari dui o tri formi di na forma virbali. Assai siciliani, calabbrisi e salintini ùsanu spissu li formi cu la "-u-".

Ortografìa siciliana
Usu di l'assimilazzioni cunzunantali dâ «R» | Usu di l'assimilazzioni cunzunantali dâ «R» cu l'apparizzioni di na «I» | Usu di l'addibbuluta dâ «T» | Usu di «BB» mmeci di «B» doppu na vucali | Usu di «GGHI» mmeci di «GLI» | Usu di «GGI» mmeci di «GI» doppu na vucali | Usu di «NZ» mmeci di «NS» | Usu di «ZZ» mmeci di «Z» doppu na vucali | Usu dâ dittungazzioni dâ «A» accintata Usu dâ dittungazzioni dâ «E» accintata | Usu dâ dittungazzioni dâ «O» accintata | Usu dâ «A» davanti a li nessi «SB» e «SC» | Usu dâ «A» davanti a li verbi siciliani | Usu dâ «BB» mmeci dâ «VV» | Usu dâ «CA» mmeci dâ «QUA» | Usu dâ «CHE» mmeci dâ «QUE» | Usu dâ «CHI» mmeci dâ «QUI» | Usu dâ «CH» davanti â «A» «O» «U» | Usu dâ «CH» mmeci dâ «CL» o dâ «CR» | Usu dâ «CH» spagnola pâ «CI» o pâ «CCI» | Usu dâ «CK» mmeci dâ «CCH» | Usu dâ «CK» mmeci dâ «CH» | Usu dâ «C» gutturali mmeci dâ «G» gutturali | Usu dâ «C» duci mmeci dâ «G» duci | Usu dâ «DD» mmeci dâ «LL» | Usu dâ «D» davanti â «R» | Usu dâ «E» sulu quannu è accintata | Usu dâ «GU» | Usu dâ «G» aspra a lu nizziu di li palori | Usu dâ «G» aspra ammenzu di li palori | Usu dâ «G» davanti â «R» | Usu dâ «G» gutturali mmeci dâ «C» gutturali | Usu dâ «G» duci mmeci dâ «C» duci | Usu dâ «H» muta | Usu dâ «H» raffurzativa | Usu dâ «J» nizziali mmeci dâ «BI» nizziali | Usu dâ «J» nizziali mmeci dâ «CHI» nizziali | Usu dâ «J» nizziali mmeci dâ «DI» nizziali | Usu dâ «J» nizziali mmeci dâ «VI» nizziali | Usu dâ «MB» ô nternu dî palori | Usu dâ «ND» ô nternu dî palori | Usu dâ «NV» ô nternu dî palori | Usu dâ «O» sulu quannu è accintata | Usu dâ «RB» pi la «RV» | Usu dâ «R» mmeci dâ «D» | Usu dâ «SB» pi la «SV» | Usu dâ «Ç» pû sonu sicilianu ca veni dû sonu latinu «FL» | Usu dâ «Č» pâ «C» duci | Usu dî custruzzioni virbali cu «aviri» | Usu dî littri duppricati ô principiu dî palori | Usu dî vucali ncerti nta na sìllabba diversa di chidda penùrtima | Usu dî vucali ncerti ntâ penùrtima sìllabba | Usu dû rutacismu dâ «L» doppu la «R» | Usu dû rutacismu dâ «L» ntervucàlica | Usu dâ «J» doppu na vucali | Usu dâ «J» 'n pusizzioni finali | Usu dâ «J» 'n pusizzioni nizziali | Usu dâ «J» doppu na cunzunanti | Usu dâ «J» nta nu dittongu fàusu‎ | Usu dâ «Ï» nta nu dittongu fàusu‎ | Usu dâ «Ü» nta nu dittongu fàusu‎ | Usu dâ «CU» mmeci dâ «QU» | Usu dâ «CU» mmeci dâ «QUI» | Usu dâ «CZ» mmeci dâ «ZZ» | Usu dâ «CZ» mmeci dâ «Z» | Usu di «-ISA» mmeci di «-ISI» | Usu dâ «Ñ» mmeci dâ «GN» | Usu dâ «NY» mmeci dâ «GN» | Usu dâ «NY» mmeci dâ «NGI» | Usu dâ «NJ» mmeci dâ «NGI» | Usu dâ pròtisi nizziali «N» | Usu dâ «CU» mmeci dâ «QUO» | Usu dâ «O» mmeci di «AU» ô nternu di na palora | Usu dâ «RH» pû radduppiamentu dâ «R» nizziali | Usu dâ «RR» pû radduppiamentu dâ «R» nizziali | Nzirzioni di na vucali tra dui cunzunanti | Usu dâ «O» mmeci dâ «UA» ô nternu di na palora | Usu dâ «SR» pâ «STR» | Usu dâ «STCR» pâ «STR» | Usu dâ «THR» mmeci dâ «TR» | Usu dâ «TRH» mmeci dâ «TR» | Usu dâ «STRH» pâ «STR» | Usu dâ «DRH» mmeci dâ «DR» | Usu dâ «DHR» mmeci dâ «DR» | Usu dâ «TŘ» mmeci dâ «TR» | Usu dâ «TTR» mmeci dâ «TR» | Usu dâ «V» a lu nizziu di li palori | Usu dâ «V» nizziali mmeci dâ «B» nizziali | Usu dâ «Y» mmeci dâ «I» 'n pusizzioni finali | Usu dâ «Y» mmeci dâ «J» ntervucàlica | Usu dâ «Y» mmeci dâ «I» ntervucàlica | Usu dâ «CU» mmeci dâ «CHI» | Usu dâ «GH» davanti â «A» «O» «U» | Usu dâ «GG» pû radduppiamentu dâ «G» nizziali | Usu di «GL» mmeci di «GLI» | Usu dâ «NGN» mmeci dâ «GN» | Usu dâ «NH» mmeci dâ «GN» | Usu dâ «NJ» mmeci dâ «GN» | Pirduta dâ «D» ntervucàlica | Raffurzamentu dâ «D» ntervucàlica | Usu dâ «GH» mmeci dâ «GL» o dâ «GR» | Usu di «GLI» mmeci di «GGHI» | Usu dâ «KH» mmeci dâ «C» dura | Usu dâ «KJ» mmeci dâ «CHI» | Usu dâ «KK» mmeci dâ «CCH» | Usu dâ «KK» mmeci dâ «CC» | Usu dâ «RZ» mmeci dâ «RS» | Usu dâ pròtisi nizziali «G» | Usu dâ «BB» mmeci dâ «P» doppu na vucali | Usu dâ «SCI» pâ «STR» | Usu dâ «I» tra dui vucali | Usu dâ «SC» pâ «C» duci | Usu dâ «X» pâ «C» duci | Usu dâ «RR» pâ «RN» | Usu dâ sunurizzazzioni dâ «S» | Usu dî furmi 'n «-ZIA» mmeci dî furmi 'n «-ZA» | Usu dû spustamentu di cunzunanti | Usu dâ «DD» o dâ «GGH» | Usu dâ «ZZ» ô principiu di na palora | Usu dâ «DD» ô principiu di na palora | Usu dâ «BB» ô principiu di na palora | Usu dî participi passati nun cuntratti | Usu dû rutacismu dâ «L» tra cunzunanti e vucali | Usu dû radduppiamentu cunzunànticu doppu lu prifissu «suvra» o «supra» | Usu dû radduppiamentu cunzunànticu doppu na vucali «accintata» ntô nternu di na palora | Usu dû radduppiamentu cunzunànticu doppu na vucali nun «accintata» ntô nternu di na palora | Usu dû radduppiamentu cunzunànticu doppu lu prifissu «da» | Usu dû suffissu sicilianu «-iscu» ca veni dû latinu «-iscus» | Usu dî vucali finali accintati | Usu dâ «ZH» mmeci dâ «Z» | Usu dâ «-ZI-» ca veni dû latinu «-GI-» | Usu dâ «-CE-» ca veni dû latinu «-CE-» | Usu dâ «-ZI-» ca veni dû latinu «-TI-» | Usu dâ «-CI-» ca veni dû latinu «-CE-» | Usu dâ «-ZI-» ca veni dû latinu «-CI-» | Usu dâ «-CI-» ca veni dû latinu «-TI-» | Usu dâ «-ZI-» ca veni dû latinu «-CE-» | Usu dâ «-CI-» ca veni dû latinu «-CI-» | Usu dâ «V» mmeci dâ «B» ô nternu di na palora | Usu dâ «ZZ» mmeci dâ «CCI» | Usu dâ «SCI» mmeci dâ «SS»‎ | Usu di l'ènclisi nizziali | Usu di l'assimilazzioni dâ «DR» n «RR» | Usu di «-MMIR-» ca veni dû latinu «-MBR-» | Usu di «-NNIR-» ca veni dû latinu «-NDR-» | Usu dâ «MP» mmeci dâ «NF» | Usu dâ «L» mmeci dâ «R» | Usu di l'assimilazzioni dâ «RD» n «RR» | Usu dâ «RR» pâ «NR» | Usu dâ «CO» mmeci dâ «QUO» | Usu dû prifissu custanti «CUN» davanti â «J» o davanti â «I» | Usu di «-NG-» o «-NC-» pû nessu latinu «-NG-» | Usu dû dinamismu funèticu | Usu di «HI» mmeci dâ «J» doppu la vucali «I» | Pirduta dâ «U» ô principiu dî palori
Estrattu di "https://scn.wikipedia.org/w/index.php?title=Usu_dî_vucali_ncerti_ntâ_penùrtima_sìllabba&oldid=180164"